گذر زمان از دوران باستان تا عصر حاضر، آداب و رسوم مختلفی را در خودش هضم کرده که دیگر رد پایی هم ازشان نمی‌بینیم، امّا بعضی جشن‌های باستانی هنوز که هنوز است در ایران اجرا میشود. درست است این جشن‌ها طی دوران‌هایی که گذشته چهره‌شان بسیار از آنچه بوده‌اند متفاوت شده امّا همین که بعد از هزاران سال هنوز میان مردم جشن گرفته میشود جالب است. از بین جشن‌های کهن معمولا نوروز و یلدا را همه می‌شناسیم و از آن‌ها به عنوان یک جشن باستانی یاد می‌کنیم ولی به جز این دو، جشن‌های دیگر هم هستند که چون فقط در بعضی نقاط ایران انجام می‌شوند، شهرت نوروز را ندارند؛ مثل جشن سده و مهرگان. جشن مهم دیگری که در این مطلب مجله لست سکند می‌خواهیم به آن بپردازیم، جشن تیرگان است که جشن مخصوص تیشتر فرشته باران است.
آنچه در ادامه مطلب خواهید خواند
تاریخ دقیق جشن تیرگان
این سبک جشن‌ها که به نام ماه هستند، با تقویم زرتشتی ارتباط دارند و در گذشته برای همه ماه‌ها برگزار میشده مثل: فروردینگان، اردیبهشت‌گان، مهرگان. از میان این جشن‌ها برای ما بیشتر مهرگان و تیرگان در بعضی نقاط ایران به جا مانده.
به روز تیر و مه تیر عزم شادی کن که از سپهر تو را فتح و نصرت آمد تیر
لازم است بدانید که در گذشته علاوه بر ماه‌ها، روزها هم نام داشتند و زمانی که نام روز و ماه یکی میشد، جشن مخصوصش برگزار میشد؛ به این صورت که جشن تیرگان در تیر روز از تیرماه برگزار میشد. امّا با تفاوت‌هایی که گاهشماری زرتشتی و شمسی دارد روزهایش متفاوت میشود. بنابراین، جشن تیرگاه در روز 10 تیر گاهشماری شمسی و 13 تیر گاهشماری زرتشتی برگزار میشود.
درباره تیرگان و علت جشن آن
پیش از این، به مناسبت روز ملی دماوند و جشن تیرگان که هر دو 13 تیر هستند، مطلبی منتشر کردیم امّا در این مطلب می‌خواهیم کمی دقیق‌تر به این جشن میان مردم بپردازیم. درباره علت جشن گرفتن تیرگان مثل بقیه مراسم که دلیل دقیق و مشخص ندارند، علل مختلفی مطرح شده که دو روایت معروف‌تر و مهم‌تر از بقیه است:
اول اینکه در این روز چون روز و ماه هر دو به نام فرشته تیر یا تیشتر هستند. تیشتر هم فرشته باران است و مردم به مناسبت پیروزی تیشتر (فرشته باران) بر اپوش (دیو خشکسالی)، این روز را جشن می‌گرفتند.
روایت دیگری که مطرح شده و هنوز قطعیتش معلوم نیست، این است که بعضی گفته‌اند این روز همان روزی است که با تیری که آرش کمانگیر انداخت و تیشتر آن تیر را یاری کرد، مرز ایران و توران مشخص شد. این روایت را افرادی مثل ابوریحان بیرونی هم در کتابشان ذکر کرده‌اند.
البته ممکن است گاهی در ماه‌های دیگر هم نام جشن تیرگان مثل «تیرما سیزه شو» مازندران را بشنوید که دلیلش اختلاف تقویم است؛ در تقویم مازندرانی این روز در آبان‌ماه قرار می‌گیرد. البته در کل جشن تیرگان به دلیل تغییرات تقویمی جابه‌جایی‌هایی هم داشته که بحثش مفصل است و در این متن نمی‌گنجد. این رسم هنوز در شهرهای زرتشتی نشین ایران برگزار میشود. البته همانطور که گفته شد، مازندرانی‌ها و مردم خطه شمال هم آن را به شیوه خود برگزار می‌کنند.
مراسم جشن تیرگان چطور برگزار میشود؟
گرچه اطلاعات دقیقی از آنچه در گذشته‌های دور انجام میشده موجود نیست امّا اینجا درباره خوردنی‌های این روز و آیین‌های متداولی که انجام میشود می‌گوییم:
1. خوردنی‌ها
بعضی آثار نوشته‌اند که پختن میوه و گندم در این روز متداول است. در تیرما سیزه شو مازندرانی‌ها، گندم برشته و میوه وجود دارد. امّا در کل به نظر می‌رسد خوردنی‌های این روز متناسب با هر منطقه هم بوده است.
2. شگون و تفأل
داستان شگون و تفأل در بیشتر مراسم ایرانی دیده میشود و به نظر می‌رسد ارتباط معناداری با روحیات و باورهای ایرانیان داشته باشد. برای این کار در این جشن کارهای مختلفی انجام میشود مثل دستک به کوه کوبیدن و از آب چشمه حاجتشان را خواستن.
البته شعر خوانی و تفألی بر شعرهای حافظ زدن هم انجام میشود. فال کوزه هم معمولا در کرمان گرفته میشود. این فال به این صورت بود که دختر نابالغی کوزه‌ای پر یا خالی را در مجلس می‌چرخاند و هر کس نیت می‌کرد و چیزی در آن مینداخت. این کوزه را که به آن چکودوله هم می‌گفتند، در شرایط ویژه نگه می‌داشتند. سپس عصر روز تیر، همان دختر نابالغ با کُستیِ نو (کمربند ویژه زرتشتیان) به کمر در گذرگاه می‌نشست. مهمانان روز پیشین از جلوی او رد می‌شدند و شعری می‌خواندند و دختر چیزی از درون کوزه بیرون می‌آورد که آن را با شعر و نیت صاحب شیء مطابقت می‌دادند و به فال نیک می‌گرفتند.
بنابراین مردمان مثل سایر مراسم ایرانی در این جشن سعی می‌کنند با روش‌های مرسوم، حاجت و آرزویشان را طلب کنند و خودشان را از بلایا و خطرات آینده حفظ کنند.
3. نقش جوانان و نوجوانان
در بیشتر مراسم، جوانان و نوجوانان یک پایه مهم برگزاری هستند و شور و نشاطشان به بهتر برگزار شدن مراسم کمک می‌کند. در جشن تیرگان، بزرگسالان رفتار جدی و رسمی دارند و شأن و منزلتشان حفظ میشود. بچه‌ها و جوانان در این روز معمولا در کوچه‌ها آوازخوانی می‌کنند و میوه و شیرینی جمع می‌کنند. بچه‌های کوچکتر هم با تارهای نخ رنگی در کوچه‌ها و بام خانه‌ها می‌دوند و شعر می‌خوانند.
4. آبپاشی به دیگران
آب پاشی در بعضی مراسم مثل نوروز وجود داشته و تیرگان هم که جشن پیروزی فرشته باران است بدون شک آب هم در آن جایگاهی خواهد داشت. بنابراین یکی از کارهایی که در این روز انجام میشود آبپاشی است و در کل منابع درباره شستشو در آب روان هم نوشته‌اند.
5. پوشاک و دستبد تیر و باد
در جشن تیرگان مثل باقی مراسم ایرانی، خانه‌ها تمیز میشد و لباس نو می‌پوشیدند و دعا می‌خواندند. علاوه بر آن پیش از جشن، تار نازکی از ابریشم ۷ رنگ، همراه با سیم نازک تابیده‌ای به نام تیر و باد، به مچ دست می‌بستند که ۱۰ روز بعد، یعنی در روز باد در جایی بلند، آن را باز می‌کردند و به باد می‌دادند.
سخن آخر
جشن تیرگان هم از جشن های ایران باستان است که همچنان میان اقوام ایرانی نفس می‌کشد. گرچه به وسعت و اهمیت گذشته اجرا نمی‌شود امّا رگه‌هایش را در میان جشن‌های مردم محلی می‌توانیم پیدا کنیم. در این متن سعی کردیم به صورت مختصر درباره مراسم جشن تیرگان و علت برگزاری‌اش برای شما بگوییم. پیشنهاد می‌کنیم اگر به اطلاعات بیشتر درباره جشن تیرگان علاقمندید، منابع پژوهشی و دست اول را در این باره بخوانید. اگر هم تجربه شرکت در این مراسم را داشته‌اید خوشحال می‌شویم در بخش نظرات آن را با ما به اشتراک بگذارید.
تألیف: تیم نویسندگان لست سکند
منبع: کتاب آیین‌ها و جشن‌های ایران از محمود روح الامینی، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ایسنا
