با قدم زدن در خیابان‌های و کوچه‌های اصفهان گویی در تاریخ قدم می‌زنید. در این میان اما نقش جهان تصویری باشکوه از تاریخ را برای من نشان می‌دهد. در یکی از گوشه‌های این میدان روایت شیرینی از دوران صفویه را در عصارخانه شاهی می‌توانیم ببینیم. امروز در بخش پیشنهادات ایرانگردی لست سکند به سراغ این عصارخانه رفته‌ایم و از داستا‌ن‌ها آن برایتان گفته‌ایم. با ما همراه باشید.
معرفی عصارخانه شاهی أصفهان
عصارخانه شاهی یک عصارخانه تاریخی در شهر أصفهان است. این عصارخانه همزمان با ساخت بازار بزرگ قیصریه و مدرسه ملا عبدالله به دستور شاه عباس اول صفوی ساخته شد. عصارخانه شاهی در حال حاضر در حدود ۳۸۰ مترمربع مساحت دارد اما گفته میشود در گذشته بیش از ۱۸۰۰ مترمربع مساحت داشته است.
امروزه بخش‌هایی مانند شترخان، بارانداز و بخش ورودی بازرگانان از بین رفته و تنها یک تیرخانه و دو انبار تو در تو که یک قسمت آن را گرم‌خانه می‌نمایدند، باقی مانده است.
معماری عصارخانه شاهی
عصارخانه شاهی دارای یک طبقه به ارتفاع حدود ۱۱ متر ساخته شده و در داخل بنا سه فضای گنبدی شکل وجود دارد که سقف این بخش‌ها به سبک طاق می‌باشند. بر روی سقف نورگیری‌های وجود دارد که روشنایی بنا را تامین می‌کردند. سقف گنبدی شکل هم به منظور خنک نگه‌داشتن محیط استفاده شده، زیرا دراین بخش‌ها روغن‌ها نگهداری می‌شده و محیط گرم باعث خراب شدن و یا بو گرفتن محیط می‌گردیده است.
دیوارهای و سقف بنا خشتی و بدون کاربندی و قاب‌سازی و حتی پنجره هستند. فضای کلی عصارخانه شامل پنج قسمت اصلی بوده که شامل پیشخوان، بارانداز، شترخوان، گرم‌خانه وتیرخانه بوده و بخش فرعی بنا نیز شامل انبارها و ووردی‌ها بوده‌اند.
در عصارخانه چه می‌کنند؟
عصارخانه در گذشته همان کارخانه روغن‌کشی بوده است. در گذشته در عصارخانه‌های از بذرهای مانند کرچک و کنجد روغن می‌گرفتند. کلمه عصارخانه در واقع به واژه عصاره و افشرده کردن اشاره دارد.
روغن‌های که در عصارخانه‌ها تولید می‌شد، برای تامین روشنایی شهر استفاده می‌شده است. روغن تولیدی در عصارخانه شاهی که در میدان نقش جهان قرار دارد، به منظور روشنایی میدان، مساجد و دربار و گاهی برخی نقاط دیگر شهر استفاده می‌گردیده است.
نحوه روغن‌گیری در عصارخانه
ساختار ظاهری عصارخانه از دو قطعه سنگ بزرگ تشکیل می‌شده که روی هم قرار می‌گرفتند. این دوقطعه سنگ از یک طرف با اهرامی به چهارپاهای مانند الاغ، شتر یا اسب وصل می‌شده و با حرکت حیوانات به صورت دورانی، سنگ بالایی حرکت می‌کرده و دانه‌های روغنی در میان دو سنگ له می‌شدند. دانه‌های روغنی از قسمت بالای سنگ متحرک در میان دو سنگ ریخته می‌شد.
به مواد به دست آمده از این فرایند «رج» می‌گفتند. رج را با آب مخلوط می‌کردند که خمیری به دست می‌آمد به نام گُله که گُله‌ها را نیز در مرحله بعد در سبدی به نام کوپی می‌ریختند تا به قسمت تیرخانه منتقل شود.
کوپی از گیاهی به نام اَنترغه که در حاشیه رودخانه می‌روید، ساخته می‌شده است. تیرخانه که فضای اصلی عصارخانه بوده، در واقع عملیات روغن‌گیری نهایی در این بخش انجام می‌شده است. تیرخانه شامل دو تیر قطور بزرگ از جنس چوب چنار، قرقره، اهرام چوبی، چاهی به نام تیلوئه که کف آن نیز ناودان و خمره‌ای برای ذخیره روغن گرفته شده بوده است.
تاریخچه عصارخانه شاهی
عصارخانه شاهی اصفهان در زمان صفویان و همزمان با حکومت شاه عباس اول ساخته شد. عصارخانه تا سال ۱۳۴۰ با نیروی حیوانات کار می‌کرد اما در میان سال‌های ۱۳۴۰ الی ۱۳۴۹ برای حرکت دادن تیر بزرگ و چرخش سنگ آسیاب از موتور برق استفاده شد. بعد از این تاریخ به دلیل صنعتی شدن فرایند روغن‌گیری عصارخانه شاهی به مدت ۳۰ سال تعطیل بود.
از سال ۱۳۷۹ عصارخانه توسط سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان خریداری و مرمت شد. بعد از مرمت عصارخانه به موزه تبدیل گردید و برای بازدید و گردشگران اطلاعات ارزشمندی ارائه می‌دهد.
سخن نهایی
در حال حاضر عصارخانه‌های بسیار کمی در برخی از شهرها باقی مانده است و عصارخانه‌ها به علت بی‌توجهی تخریب شده‌اندو در اصفهان علاوه بر عصارخانه شاهی، یک عصارخانه دیگر به نام عصارخانه شیخ بهایی نیز وجود دارد که این عصارخانه نیز مورد بی‌توجهی مسئولین بوده و در حال تخریب میباشد. شما نیز اگر تجربه‌ای از دیدن این عصارخانه‌ها داشته‌اید با ما در میان بگذارید.
توجه: هدف ما از معرفی این جاذبه آشنایی شما با جاذبه‌های زیبا کشورمان است. با توجه به شرایط ایجاد شده در کشور بهتر است، زمان بازدید از عصارخانه شاهی را تا پایان بحران ایجاد شده عقب بیاندازید و بعد از حذف بحران ایجاد شده با تنی سالم به این منطقه زیبا سر بزنید.
