دیوار بزرگ گرگان (سد اسکندری، مار سرخ) Gorgan Great Wall (Red Snake)

دیوار بزرگ گرگان به‌عنوان شاخص‌ترین استحکامات دفاعی گرگان، از کرانه‌های شرقی دریای کاسپین در ناحیه گمیشان آغاز می‌شود و تا کوه‌‌های گلیداغ در شمال شرق کلاله ادامه دارد. در طول مسیر دیوار بزرگ گرگان ۳۶ قلعه و سه برج نگهبانی با پلان مربع و مستطیل وجود دارد. زمان ساخت دیوار بزرگ گرگان به دوره ساسانیان می‌رسد. دیوار بزرگ گرگان با ۲۰۰ کیلومتر طول، طولانی‌ترین اثر معماری ایران باستان است و به‌عنوان دومین دیوار بزرگ دنیا به حساب می‌آید. این دیوار یکی از سازه‌های دفاعی مشهور جهان است که شاهکاری از هوش ایرانیان محسوب می‌شود.
در حال حاضر بهترین جایی که می‌توانید دیوار بزرگ گرگان را ببینید، در منطقه‌ پیشکمر در شمال شرقی کلاله، شمال گنبد کاووس به‌سمت کلاله و مراوه‌تپه و همچنین روستای تمرقره‌ قوزی است. برای رفتن به این منطقه راهی استان گلستان شوید و پس از عبور از آزادشهر و مینودشت، به کلاله بروید. مردم محلی بهترین راهنمای شما برای پیدا کردن دیوار هستند. کافی است، سراغ منطقه پیشکمر و روستای تمرقره‌ قوزی را از آن‌ها بگیرید و به هیچ عنوان به هیچ عنوان به گوگل مپ اعتماد نکنید :))). در زمان سفر ما گوگل مپ اطلاعات عجیب و غریب میداد و در نهایت با کمک محلی ها و با کمی دردسر به محل مورد نظر رسیدیم. حدودا به فاصله 30 کیلومتر از کلاله به اولین بازمانده دیوار خواهید رسید. اگر در مسیر کلاله به مراوه تپه، ورودی پیشکمر رو پیدا نکردین، حدودا 8 کیلومتر جلوتر از ورودی فراغی می توانید به این منطقه برگردید.
اریک اشمیت، باستان‌شناسی آمریکایی که در سال‌های ۱۳۱۵ و ۱۳۱۶ هجری شمسی با هواپیمای خود اقدام به تهیه عکس‌های هوایی از نقاط باستانی ایران کرده بود، به‌طور اتفاقی در منطقه گرگان، دیوار سرخی را دید که از دریای خزر به‌سمت کوه‌های گلیداغ کشیده شده بود. او عکسی از آن تهیه کرد که سرآغازی برای تحقیقات باستان‌شناسی داخلی و خارجی شد.
بقایای امروزی دیوار بزرگ گرگان تنها گوشه کوچکی از آن است که با کاوش‌های باستان‌شناسی از زیر خاک بیرون آمد که به عقیده کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، یکی از آثار شگفت‌انگیز معماری پیش از اسلام است و می‌توان آن را به‌عنوان یکی از گزینه‌های ثبت در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو به حساب آورد. در حال حاضر به‌دلیل تغییراتی که توسط ساکنان در ساختار و تاسیسات آن ایجاد شده و همچنین فرسایش ناشی از آب‌وهوا، بخش زیادی از دیوار گرگان نابود یا زیر خاک مدفون شده است. از سویی به‌خاطر وجود روستاهای در مسیر دیوار و همچنین زمین‌های کشاورزی روی آن، میراث فرهنگی عملا با چالشی جدی برای ثبت جهانی این میراث عظیم روبه‌رو است.
بسیاری از کارشناسان بر این باورند که دیوار تاریخی گرگان هم‌زمان با دیوار چین ساخته شده است و هر دو بنا برای مقابله با گروهی از مهاجمان به نام هپتال‌ها احداث شد که از شمال وارد می‌شدند. برخی معتقدند ديوار بزرگ گرگان به دوره‌ ماد، هخامنشی يا اشكانی مربوط می‌شود. ولی باستان‌شناسان داخلی و بریتانیایی با نمونه‌برداری و آزمایش خاکسترها و زغال‌های بر جای مانده در کوره‌های آجرپزی در نزدیکی دیوار، قدمت آن را برای قرن پنجم و ششم میلادی تخمین زده‌اند. آجرهای سرخ‌رنگ این دیوار حکایت از قدمت آن‌ها به دوره ساسانی دارد.
بررسی کتب تاریخی نشان می‌دهد که در دوره‌های مختلف به‌ویژه دوره حکمرانی ساسانیان و اشکانیان، گرگان منطقه‌ای برای درگیری با دشمنان بوده، به‌طوری که مقاومت تعدادی از سلاطین بزرگ این دو سلسله در گرگان کنونی کاملا مشهود است. در راستای مطالعات برای کشف حقایق بیشتر در مورد پیشینه پر ابهام دیوار گرگان، شواهد روی یکی از دژها یا سربازخانه‌های آن نشان‌دهنده حضور سربازان و فعال‌بودن ویژگی دفاعی آن تا حداقل یک قرن پس از ساخت است. پس از این مدت به‌دلیل نیاز به حضور سربازان بیشتر در نبرد با امپراتوری بیزانس یا مقاومت در برابر حمله اعراب،‌دیوار گرگان به‌طور تدریجی متروک شد.
در زمان احداث دیوار گرگان، سطح آب دریای مازندران پایین‌تر از سطح کنونی آن بوده؛ بنابراین محتمل است برخی از قسمت‌های این دیوار دفاعی اکنون زیر آب فرو رفته باشد. کاوش‌های سال ۲۰۰۷ میلادی زیر آب‌های خلیج گرگان، بخش‌هایی از دیواری به نام دیوار «تمیشه» را آشکار کرد که گمان می‌رود در نقطه‌ای به دیوار گرگان متصل می‌شد. حدس‌هایی نیز در این مورد وجود دارد که بخش‌های زیر آب دریا، قسمت‌هایی از پادگانی بزرگ یا حتی بندری ساسانی باشد. گرچه در این زمینه باید تحقیقات بیشتری صورت پذیرد.
دیوار گرگان علاوه بر خندق از یک عنصر دفاعی دیگر برای استقرار سربازها بهره برده است. پشت دیوار دفاعی گرگان حدود ۳۶ قلعه با مساحت پنج تا ۲۰ هکتار کشف شده‌اند که برای دفاع از این منطقه ساخته شده بودند. در نواحی شرقی که تپه ماهور و کوهستان بیشتری به‌ چشم می‌خورد، قلعه‌ها متراکم‌تر و فاصله کمتری از یکدیگر دارند. این قلعه‌ها به‌غیر از ارگ، حصار و بارو دارای خندق‌هایی با هدف آجرپزی بوده‌اند. بزرگ‌ترین خندق کشف‌شده در این منطقه حدود ۳۳۰ هکتار وسعت دارد. برج‌های نگهبانی دایره‌شکل که به دیوارهای قلعه متصل هستند، در فواصل منظم و در چهار گوشه آن قرار دارند.
بخش قابل بازدید دیوار در منطقه ای قرار گرفته است که در چهار فصل سال جلوه‌های متفاوتی دارد؛ گرچه با توجه به وضعیت آب‌وهوای منطقه، اوایل پاییز و اوایل بهار را می‌توان بهترین زمان بازدید از دیوار گرگان دانست. گرمای هوا و رطوبت آن در تابستان و همچنین هوای نامساعد زمستان ممکن است کمی آزاردهنده باشد.