قلعه بمپور، از مهم‌ترین قلعه‌های ایران در سیستان و بلوچستان

در این مطلب به معرفی قلعه‌ای می‌پردازیم که شاید در نگاه اول جذابیت خاصی برای بازدیدکنندگان نداشته باشد. اما زمانی که درباره سرگذشت آن بدانیم نگاه متفاوت‌تری به آن خواهیم انداخت. این جاذبه که قلعه بمپور نام دارد، یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های استان سیستان بلوچستان محسوب می‌شود که در شمال شهرستانی با همین نام واقع شده است. قلعه بمپور در در تاریخ 1 اردیبهشت 1345 با شماره ثبت 559 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

موقعیت قلعه بمپور

قلعه بمپور که خود محلی‌ها آن را کلات می‌نامند، همان‌طور که از نامش مشخص است، در شهر باستانی بمپورِ استان سیستان و بلوچستان واقع شده است. تا قبل از 1397 بمپور بخشی از شهرستان ایرانشهر شناخته می‌شد، اما اکنون خود به عنوان یک شهرستان مستقل شناخته می‌شود. بمپور شهرستان کوچک و تاریخی است که مهم ترین آثار باستانی آن را می‌توان در بخش شمالی‌اش‌ دید. قلعه بمپور مهم‌ترین جاذبه گردشگری شهرستان بمپور محسوب می‌شود که در کنار رود بمپور و باغ خالصه، بازدید از آن را به هر ایرانگردی می‌توان توصیه کرد.

در افسانه‌های محلی گفته می‌شود که نام این شهر در ابتدا بهمن‌پور بوده است که به مرور زمان به بمپور تبدیل شده است، منظور از بهمن همان پسر اسفندیار اساطیر ایرانی است. همچنین در روایت تاریخی دیگر بیان شده است که از زمان دیرینه نام این مکان بُن پهل بوده است که با گذشت زمان به بن فهل، بن فول، بن فور، بن پور، و بُم پور تبدیل گشت اما امروزه نام این منطقه به اشتباه بَم پور خوانده می‌شود.

پیشینه تاریخی قلعه بمپور

اکنون که در حال توضیحاتی درباره این قلعه‌ی عحیب هستیم، بد نیست تا نگاه اجمالی بر سرگذشت این منطقه داشته باشیم. اول این که تاریخ ساخت این بنا مشخص نیست و احتمالات مختلفی ارائه کرده‌اند؛ مثلا بعضی معتقدند به دست نادرشاه ساخته شده و بعضی می‌گویند سلاجقه هم از آن استفاده می‌کردند! امّا به نظر می‌رسد آنچه در حال حاضر باقی مانده، به عصر صفوی برمی‌گردد. البته محوطه و آثار باستانی که اطراف قلعه یافت شده بسیار قدیمی‌اند و قدمت آن به دوره ساسانی و اشکانی و حتّی ماد برمی‌گردد. حتّی سفال‌هایی از این منطقه یافت شده که به 2700 سال قبل از میلاد برمی‌گردد.به همین دلیل بعضی می‌گویند قدمت قلعه هم ممکن است به عصر ساسانی برگردد.

البته با توجه به قدمت این منطقه از سیستان و بلوستان، به نظر می‌رسد قدمت این قلعه به پیش از این‌ها برگردد و در هر دوره با توجه به نیاز، مرمت و بازسازی شده.

این قلعه از زمان ساخت تا به امروز علاوه بر عوامل طبیعی مانند فرسایش خاک، زلزله و... که سبب نابودی بخش‌های از آن شده‌اند. بعضی گفته‌اند که دو بار دوران قاجاریه و یکبار در زمان پهلوی به توپ بسته شد. اما کماکان این قلعه عجیب به طور کامل ویران نشد و امروزه گردشگران می‌توانند برای دیدن آن به سیستان و بلوچستان سفر کنند و بقایای پر فراز و نشیب قلعه بمپور را از نزدیک ملاحظه کنند.

کاربرد و ساختار قلعه بمپور

همانطور که اشاره شد، این قلعه از کاربرد نظامی برخوردار بوده که به دلیل موقعیت و قرار گرفتن در مکانی استراتژیک، نه تنها در ایران بلکه در جهان نیز به عنوان یک دژ مقاوم و فتح نشدنی شناخته می‌شد. این قلعه که حالت ارگ مانند دارد، دارای دو قلعه حاکم نشین و عامه‌ نشین بوده که در سرتاسر هر دو قلعه حصارهای مرتفع و 4 برج دیدبانی ساخته شده. در بخش جنوبی قلعه انبار آذوقه و مهمات، سربازخانه و عامه نشینان قرار داشتند. قسمت میانی محل ساخت خانه‌های مسکونی و داری برج و بارو بوده و بخش شمالی آن که دارای بیشترین ارتفاع نیز می‌شده، محل فرماندهی و مقر اصلی دیدبانی به شمار می‌رفته است.

در این نوع تقسیم بندی می‌توان قلعه بمپور را از دو نظر کم ارتفاع و مرتفع نیز مقایسه کرد که در قسمت کم‌ ارتفاع علاوه بر موارد گفته شده دارای یک چاه ساخته شده بود که در صورت فتح قلعه به دست مهاجمان، افراد بتوانند از مسیر مخفی که در زیر چاه حفر شده است فرار کنند. قلعه بمپور در تپه‌ای 80 متری واقع شده و برای ساخت آن از مصالح مختلفی از جمله خشت و گل رس به کار گرفته شده است.

تالیف: است سکند