شهر باستانی حسن کیف ( Hasankeyf، با توجه به چند قومیتی بودن این منطقه به‌صورت حه‌سکیف - بیشتر در زبان کرد - ، حِصن کَیفا - بیشتر در زبان عربی - ، حصن کیف و حسنکیفا نیز شناخته میشود) طی حدود 11000 سال 20 فرهنگ مختلف را به خود دیده است. این شهر باستانی احتمالاً به‌زودی از بین خواهد رفت. با وجود اینکه در نزدیکی شهر حسن کیف (به معنی قلعه یا دژی از جنس صخره و سنگ) حدود 200 سایت باستان‌شناسی وجود دارد و اهمیتی که این سایت‌های باستانی شناسی از نظر میراث تاریخی و فرهنگی دارند، دولت ترکیه قصد دارد برای ساختن سد ایلیسو (Ilisu) و توسعه پروژه انرژی خود، این شهر را به زیر آب بفرستد.
بیزانسی‌ها، آشوری‌ها، رومی‌ها و مغول‌ها برخی از تمدن‌هایی هستند که در شهر باستانی حسن کیف آثاری مهم بر جای گذاشته‌اند. در کل حدود 20 تمدن در شکل‌گیری تاریخ چند هزارساله این شهر نقش داشته‌اند. به همین دلیل حسن کیف به‌عنوان مکانی تاریخی و مهم در نظر گرفته میشود؛ اما پروژه بزرگ سدسازی که در دهه اخیر توسط دولت ترکیه آغاز شده است، بیشتر گنجینه‌های باستانی این شهر را نابود می‌کند و موجب نقل مکان ساکنان شهر باستانی حسن کیف میشود.
نگاهی به تاریخ غنی حسن کیف
با نگاهی به سکونت‌گاه‌های غارنشینی حسن کیف در دل صخره‌ها و آثار باستانی زیادی (حدود 300 مورد) که در شهر و اطراف آن قرار گرفته‌اند، طبیعی است که این شهر به‌عنوان گنجینه‌ای تاریخی و مهم شناخته شود. محققین قدمت این منطقه را حدود 11000 سال (بعضاً تا 12000 سال) تخمین می‌زنند. حسن کیف در نزدیکی رودخانه دجله قرار دارد و طی تاریخ به دفعات دستخوش تغییر شده است.
نخستین ساکنان آن خانه‌هایی غاری بنا نهادند و سپس آشوریان باستان این معماری را «کاستروم کِفا»(Castrum Kefa) یا قلعه سنگی (castle of the rock) نامیدند. حدود سال 300 میلادی یک دژ رومی در این شهر ساخته شد؛ احتمالاً این دژ به دستور کنستانتین و برای سهولت در کنترل مرز و حمل و نقل کالا در مرز رومیان با امپراتوری ایران ساخته شده است.
حسن کیف در سال 640 میلادی به دست اعراب فتح شد. آن‌ها آن را حصنِ کیفا (Hisn Kayfa) یا قلعه سنگی نامیدند. اعراب، مرکز اسلامی قرون وسطایی (Islamic medieval) را در این دوره تأسیس کردند.
سلسله تُرکِ آرتوکید (Artuqid، به این سلسله آرتوکلو بی‌لیی (Artuklu Beyliği) نیز می‌گویند) و سلسله کُردِ ایوبیان از ساکنان بعدی این منطقه بوده‌اند. حسن کیف در سال 1260 به دست مغول‌ها افتاد. ضمن اینکه به دلیل موقعیت مطلوبی که داشت در زمان رونق جاده ابریشم نیز، در مسیر این جاده قرارگرفته بود. شهر باستانی حسن کیف در نهایت در سال 1515 توسط امپراتوری عثمانی فتح شد. با توجه به فرهنگ‌ها و تمدن‌های گوناگونی که منطقه باستانی حسن کیف به خود دیده است، به‌نوعی به موزه زنده تاریخ، تبدیل شده است.
زندگی مدرن در شهری باستانی
حسن کیف به قبله محققان و مورخان تبدیل شده است. تا به امروز حداقل 300 نقطه باستانی مورد اکتشاف قرار گرفته‌اند یا در حال اکتشاف هستند. در این میان کاخ پادشاهان آرتوکید مربوط به قرن دوازدهم نیز جزء قسمت‌های باستانی مهم شهر است. همچنین مسجد اِلریزکِ (El Rizk) شهرِ حسن کیف از دیگر آثار مهم تاریخی آن است که تاریخِ آن به سال 1409 باز‌می‌گردد.
اگر امروزه از حسن کیف بازدید کنید، شهری باستانی با تاریخ بسیار غنی را مشاهده می‌کنید که هنوز هم زندگی در آن جریان دارد. منازل غاری اکثرا خالی از سکنه هستند اما هنوز هم چند خانواده از برخی غارها استفاده می‌کنند. ترکیب جمعیتی شهر را اکثریتِ کُرد و سپس اَعراب تشکیل می‌دهند. مردم شهر از راه فروش خوراکی‌های سنتیِ منطقه جنوب شرق ترکیه، نوشیدنی‌های مرسوم منطقه یا لباس و منسوجات سنتی به گردشگر‌ها، زندگی می‌گذرانند.
گنجی باستانی در معرض تهدید
باوجود تاریخ غنی حسن کیف، این شهر به دلیل ساخت سد ایلیسو باید به زیر آب برود. سال 2006 دولت ترکیه اجرای یک پروژه بزرگ سدسازی بر روی رودخانه دجله را آغاز کرد. طبق برآوردها در اثر اجرای این پروژه قسمت زیادی از حسن کیف از جمله غارهای سنگی به زیر آب خواهند رفت.
سد ایلیسو با ارتفاع حدود 138 متر باعث نقل مکان حدود 3000 نفر از ساکنان شهر باستانی حسن کیف به شهر جدید ساخته شده توسط دولت ترکیه میشود. باوجود اینکه یک شهر جدید برای سکونت اهالی شهر حسن کیف در نظر گرفته شده است، آن‌ها از این تصمیم دولت خشنود نیستند، زیرا خیلی از این افراد به‌صورت آبا و اجدادی در حسن کیف ساکن بوده‌اند.
دولت ترکیه اعلام کرده است؛ سد و نیروگاه برق‌آبی ایلیسو (Ilisu) یکی از برنامه‌های بلندمدت برای توسعه منطقه محرومِ جنوب شرقی آن کشور است. آن‌ها می‌گویند ساخت این سد می‌تواند با نیروگاه 4200 گیگاواتی برق، کمک به آبیاری زمین‌های منطقه و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید باعث رشد اقتصادی بیشتر جامعه محلی در محل ساخت سد شود. از طرفی مخالفان می‌گویند قسمت اعظم برق تولیدی احتمالاً برای مراکز صنعتی غرب ترکیه مورداستفاده قرار خواهد گرفت.
در رابطه با حساسیت‌های فرهنگی - تاریخی نیز دولت ترکیه اقدام به جابجایی بعضی از اَشیاء و آثار تاریخی به مکانی جدید در نزدیک شهر باستانی حسن کیف کرده است که در نهایت به‌وسیله تجمیع آن‌ها پارکی فرهنگی به‌صورت فضای باز احداث کند. در مقابل نیز بعضی از کارشناسان میراث فرهنگی ادعا می‌کنند که بناهای تاریخی، بخصوص بعضی از سنگ‌تراشی‌ها به صورتی یکنواخت در کنار هم هستند و بعد از جابجایی به دلیل جداسازی و از دست دادن این یکنواختی، اصالت قبلی خود را ندارند.
از طرفی دیگر ساخت سد ایلیسو از لحاظ ژئوپلیتیکی نیز برای کشورهای همسایه از جمله عراق نگرانی‌هایی به وجود آورده است. این موضوع باعث شکایت عراق از ترکیه در رابطه با کمبود احتمالی آب این کشور در نتیجه بهره‌برداری نهایی از سد ایلیسو شده است. در کل با توجه به حساسیت‌هایی که نسبت به ساخت این سد و عواقب زیست‌محیطی و فرهنگی –تاریخی آن وجود دارد، ساخت سد ایلیسو با چالش‌هایی در سطوح مختلف روبه‌رو شده است، به عنوان مثال در سال 2008 اعضای اروپایی کنسرسیوم تأمین مالی پروژهِ سدِ ایلیسو، بودجه پروژه را به دلیل عدم رعایت استاندارهای بانک جهانی در رابطه با مسائل زیست‌محیطی و فرهنگی کاهش دادند.
همچنین در سطح کمپین‌های داوطلبانه نیز هزاران امضا از طرف فعالان اجتماعی برای ارایه به یونسکو و دادگاه حقوق بشر اروپا جهت فشار آوردن به دولت ترکیه برای توقف پروژه سد ایلیسو جمع‌آوری کرده‌اند که هیچ‌کدام از این اقدامات نتوانسته خللی جدی در ادامه کار دولت ترکیه به وجود بیاورند.
منبع: allthatsinteresting.com
