زندانی که باغ موزه شد + تصاویر

شکل گیری اولین زندان متمرکز تهران

نخستین زندان تهران قدیم، در زمان ریاست سوئدی‌ها بر شهربانی (بلدیه) در ساختمان اداره کل تشکیلات نظمیه در جنوب غربی میدان توپخانه قرار داشت. این زندان کوچک مرکب از سه اتاق معروف به حبس نمره یک و چندین اتاق و زیرزمین برای زندانیان عمومی بود. در واقع در کل دوران قاجاریه، زندان در دارالخلافه منحصر به این مکان بود و محل دیگری به نام زندان وجود نداشت.

با کودتای 1299 هـ. . ق و روی کار آمدن رضا میرپنج، سقف ساختمان نظمیه با توپ ویران شد و زندانیانی که در ساختمان بلدیه محصور بودند، همگی آزاد شدند و عملا زندان از بین رفت اما با در دست گرفتن حکومت توسط رضاخان و ایجاد رعب و وحشت در ایران، سرتیپ درگاهی، رییس نظمیه آن ایام به دلیل وجود معارضان زیاد، تقاضای یک محل وسیع برای به بند کشیدن مخالفان کرد. نیکلا مارکوف روسی (معمار و دوست رضاخان) مامور بررسی و انتخاب مکان مناسب برای احداث نخستین زندان به شیوه متمرکز شد.

او قصر وسیع قاجار را که حدفاصل سه راه زندان، پل سیدخندان، خیابان شریعتی و خیابان پلیس بود برای ساخت زندان انتخاب کرد. چراکه این قصر وسیع قدیمی سال‌ها متروکه بود، با انتخاب این مکان، بودجه لازم به سرعت تامین شد و سرانجام زندان قصر در تاریخ 11 آذر 1308 خورشیدی توسط رضاخان به همراه سرتیپ درگاهی بازگشایی شد.

قاسم حسن‌پور در کتاب شکنجه‌گران در مورد افتتاح زندان قصر در تهران به وسیله رضاخان، مطالبی را بیان کرده که مفاد آن چنین است: «در روز 11آذر 1308 با 192 سلول، زندان آماده بهره‌برداری و توسط رضاخان افتتاح شد، این در حالی بود که در آن زمان عده‌ای خرده می‌گرفتند که در هیچ جای جهان معمول نیست، شاه زندان یا موسسه‌ دیگری نظیر آن را بازگشایی کند ولی واقعیت این بود که او برای حفظ حکومت خود نیاز شدیدی به احداث این مکان‌های مخوف داشت.»

زندان قصر 192 اتاق برای محبوسان داشت که 96 اتاق آن پنج نفری و مابقی یک نفری بودند. علاوه بر آن در قسمت مریض‌خانه شش اتاق شش نفری و شش اتاق یک نفری برای زندانیان مریض ساخته شده بود.

زندان قصر گنجایش 800 نفر محبوس را داشت. جالب است بدانید که اولین زندانی زندان قصر، سازنده‌ آن یعنی سرتیپ درگاهی بود. او تنها دو روز پس از مراسم افتتاح زندان، برحسب دستور رضاخان در این زندان محبوس شد. بعد از مدتی در منزلش تحت نظر قرار گرفت و بعدها دیگر به هیچ شغلی گمارده نشد.

از دیگر زندانیان معروف نخستین زندان متمرکز پایتخت، قوام‌السلطنه، صارم‌الدوله، صولت‌الدوله، عبدالحسین تیمورتاش، بزرگ علوی، علیمردان‌خان بختیاری، گروه معروف 53 نفر به همراه دکتر تقی ارانی بودند. بزرگ‌ترین و معروف‌ترین فرار از زندان قصر نیز مربوط به سیدفرهاد نامی از مخالفان پهلوی اول بوده است.

این زندان تا اوایل دهه 40 که زندان اوین در شمال تهران ساخته شد، تنها زندان پایتخت به شمار می رفت.

زندان قصر در سال 83 به فعالیت خود پایان داد و بطور کامل تخلیه شد. و در سال 91، شهرداری تهران با تخریب دیوارهای این زندان، و عملیات عمرانی، آن را به باغ موزه ای زیبا، تبدیل کرد.

یکی از بخش های اصلی، "موزه تاریخ انقلاب اسلامی ایران" است. این موزه تصویری است از مبارزات مردم در دوران ستمشاهی و بخش دیگر "موزه زندان" است که بازسازی عینی فضای زندان از اتفاقاتی است که در دوره رژیم ستم شاهی افتاد و هم محلی برای تصویر برداری مجموعه های سینمایی. از دیگر بخش های این باغ موزه می‌توان به نیایشگاه، زورخانه قصر، باغ های ایرانی، کتابخانه مرکز تحقیقات، گالری های مختلف، فضاهای نمایشگاهی و فرهنگی چایخانه و سفره خانه سنتی،کافی شاپ، مراکز عرصه محصولات فرهنگی، بازارچه محصولات هنری و صنایع دستی اشاره کرد. از زندان قصر بخش‌هایی باقی مانده تا خاطرات این محل تاریخی به فراموشی سپرده نشود؛ از جمله این فضاها می‌توان به زندان مارکف و سیاسی و ساختمان روبروی درب اصلی همراه با برج نگهبانی و نورگیر اشاره کرد.

سروستان باغ ایرانی

باغ موزه قصر در کنار زندان های قدیمی اش که حالاخود موزه یی منحصر به فرد شده، اززیبایی های بصری هم بی بهره نیست. یکی از این فضا ها مربوط به مجموعه باغ ایرانیآن است.

«باغ ایرانی» با توجه به تصاویر و مستندات موجود احیا شده است و سعی شده تا از گل ها و درختانی در این قسمت استفاده شود که از قدیم در باغ های ایرانیان وجود داشته و هر کدام معنا و مفهومی را با خود همراه کرده اند. فضای سبز این مجموعه با پنج هزار مترمربع وسعت از پوشش گیاهانی که بیشتر حال و هوای سنتی محیط را برای بیننده تداعی کرده، پوشیده شده و نارون، کاج، انگور، چنار، توت، بیدمجنون، تبریزی، زرشک زیتونی و سروناز از جمله این گیاهان است. همچنین از آنجایی که درخت سرو برای ایرانیان نماد سربلندی به شمار می رود، سروستانی نیز در ضلع شرقی این مجموعه ایجاد شده که به واسطه سایه بلند درختان و فضای آرامی که در این قسمت شکل گرفته، می تواند فضایی مناسب برای استراحت خانواده ها باشد.