عناصر خیره کننده معماری کهن اسلامی، از گذشته تا امروز

معماری اسلامی، یکی از ستایش شده‌ترین سنت‌های ساختمان سازیِ دنیا است. این رویکردها و شیوه‌های ممتاز، که به خاطر رنگ‌های درخشان، نمونه‌های غنی و الگوهای متقارنشان بسیار معروف هستند، از قرن هفتم در دنیای مسلمانان محبوب شده‌اند.

معماری اسلامی در میان کشورها و قاره‌های مختلف، سبک‌های متعددی را شامل می‌شود، اما در عین حال، مشخصه‌های ثابتی در این معماری وجود دارد که عموما در سراسر جهان فراگیر، رایج و مشترک است. تشخیص این عناصر اساسی -درست به اندازه آگاهی از پراکندگی جغرافیایی آن- کلید اصلی دستیابی و درک سبکی است که به لحاظ بصری، بسیار شورانگیز و به لحاظ تاریخی، بسیار قابل توجه است.

معماری اسلامی چیست؟

این شیوه و سنت معماری، غالبا در دو جغرافیای خاص به چشم می‌خورد: کشورهای عمدتا مسلمان و سرزمین‌هایی که طی قرون وسطی، به تصرف و کنترل مسلمانان درآمدند. معماری اسلامی، علاوه بر کشورهای عربی مانند الجزایر، مصر و عراق، کشورهای آسیایی مثل ایران، در مناطقی از اروپا که رگ و ریشه‌های آفریقایی دارند، از جمله بخش‌هایی از اسپانیا، پرتغال، ایتالیا و مالتا هم رواج یافت.

شیوه‌های معماری، اغلب در مسجدهای اسلامی تبلور قوی‌تری یافته‌اند، اما در سایر بناها و عمارت‌ها، از کاخ‌ها گرفته تا ساختمان‌های عمومی، مقبره‌ها و قلعه‌ها هم خود رانشان می‌دهند. چه مذهبی و چه سکولار، به هر حال، این سبک باشکوه، توسط چند مشخصه مشترک، تعریف و شناخته می‌شود.

عناصر شاخص

مناره‌ها

مناره یک سازه مخروطی و برج مانند، با پنجره‌های کوچک و یک پلکان داخلی است. یکی از قدیمی‌ترین عناصر معماری اسلامی، که تقریبا در تمام مساجد به چشم می‌خورد، همین مناره است. عملکرد اصلی مناره این است که به موذن اجازه می‌دهد، از نقطه‌ای مرتفع، افراد را برای نماز و عبادت فرا بخواند؛ فراخوانی که 3 نوبت در روز - در برخی کشورها 5 نوبت - اتفاق می‌افتد: قبل از طلوع آفتاب، ظهر، بعد از ظهر، هنگام غروب آفتاب و شب.

مسجدی به هنگام غروب آفتاب                          

پس از قرن یازدهم، بعضی از مساجد، به بیش از یک مناره مجهز شدند.

صحن مسجد آبی در استانبولِ ترکیه.                    

گنبد

معماری اسلامی هم مثل بسیاری از جنبش‌های معماری پیشرو- مانند سنت‌های ساختمانی بیزانسی و رنسانس ایتالیا-  گنبد را در طراحی‌های خود گنجاند.

گنبد سنگی یا بیت‌المقدس، اولین بنای اسلامی بود که این عنصر را در خود جای داد. یک عمارت هشت ضلعی، با گنبدی چوبی روی آن، که با الهام از پلان‌های بیزانسی طراحی شده‌ بود و در طول قرن شانزدهم، گنبد آن با لایه‌ای از طلا پوشانده شد. بر خلاف بسیاری از گنبدهای اسلامی، که بر روی پایه‌های سه گوش قرار می‌گیرند، این گنبد، بر روی استوانه‌ای سوار شده بود که با ۱۶ پایه و ستون محافظت می‌شد.

مقرنس

مقرنس‌ها با توجه به ترکیب سه بعدی و الگوهای زیبایی شناسی‌شان، اغلب با استالاکتیت‌ها یا لانه زنبور مقایسه می‌شوند. این تزئينات منحصر به فرد، علاوه بر گنبدها و پایه‌های زیرین آنها، برای آراستن طاق‌ها و سقف‌هایی که در تضاد با کاشی‌کاری‌های اطراف هستند هم، به کار می‌روند.

طاق و قوس‌

از دیگر عناصر معماری اسلامی، می‌توان به طاق‌ها اشاره کرد؛ چیزی که هم در ورودی اصلی و هم در فضاهای داخلی استفاده می‌شود و ۴ سبک اصلی دارد: طاق نوک تیز (جناغی یا تیزه‌دار)، طاق بیضی، طاق نعل اسبی و طاق چند برگی.

طاق نوک تیز، ساختاری منحنی دارد، با راسی نوک تیز و مخروطی. این نوع طاق، نهایتا به یکی از عناصر مهم در معماری گوتیک تبدیل شد.

طاق بیضی، شبیه طاق جناغی است، با این تفاوت که راس آن، از دو خط منحنی S شکل تشکیل شده، که در یک نقطه به هم می‌رسند.

طاق نعل اسبی (که با نام طاق سوراخ کلیدی هم شناخته می‌شود)، طاقی است که با رگه‌هایی از معماری آفریقایی ترکیب شده‌است. این نوع طاق، که قسمت بالایی یا به اصطلاح تاج آن، می‌تواند گرد یا نوک تیز باشد، با پهن یا باریک شدن پایه‌های دو طرف و تغییر اندازه دهانه، می‌تواند تعاریف متفاوتی ارائه بدهد.

طاق چند برگی هم مثل طاق نعل اسبی، به نوعی، از مشخصه‌های معماری موریش که ریشه آفریقایی دارد، به حساب می‌آید. این طاق، از چند قوس برگ مانند تشکیل شده، که در نهایت، لبه‌هایی شبیه به گوش‌ماهی یا حلزون پیدا می‌کند.

جزئیات تزئینی

آخرین عنصر معماری اسلامی، در واقع همان توجه ویژه به جزئیات تزئينی است. این نوعِ نگاه و رویکرد افراطی به تزئینات، شامل کاشی‌کاری‌هایی است که گویی سنگ‌های قیمتی را طبق الگوهای هندسی زیبا چیدمان کرده، همینطور آجرچینی‌های دقیق و سنگ‌های رنگارنگ و خوشنویسی‌های نفیس، که تزئین فضاها را به کمال رسانده‌اند.

فضای داخلی مسجد آبی

در کنار گنبدهای تاریخی، مقرنس‌های فریبنده و ارزشمند، طاق و قوس‌های ممتاز و زیبا، این تزئیناتِ ظریف و چشمگیر، طبیعت متعالی و مافوق تصور بناهای اسلامی را به نمایش می‌گذارند. آیا تا به حال بناهایی که با معماری اسلامی ساخته شده‌اند را با این دقت بررسی کرده بودید؟ چه ویژگی‌های دیگری را در معماری اسلامی سراغ دارید که در این مطلب به آن اشاره نشده بود؟

نظراتتان را با ما در میان بگذارید.

منبع: mymodernmet.com