در طول قرن شانزده و هفده میلادی مخصوصا در زمان سلطنت صفویان، ایرانیان تعداد زیادی برج مخصوص اسکان کبوتران ساختند. این کبوترهای دست آموز به خاطر گوشتشان نگهداری نمی شدند، بلکه هدف اصلی جمع آوری فضولات آنها بود که برای حاصلخیز کردن مزارع خربزه و خیار مورد استفاده قرار می گرفت. صفویان علاقه ی خاصی به خربزه داشته و آن را در مقادیر بسیار زیادی مصرف می کردند. باور می رفته که فضله ی کبوترها بهترین کود برای این دانه ها باشد؛ به همین دلیل این برج ها را می ساختند تا کبوترها در آن لانه کنند و بدین ترتیب می توانستند فضولات آنها را جمع آوری کرده و استفاده کنند. این برج ها با آجر ساخته می شدند و روی آنها را با گل و آهک می پوشاندند و برخی از ظریف ترین و زیباترین کبوترخانه های دنیا هستند. در دوران اوج، اصفهان به طور تقریبی 3000 کبوترخانه داشته است. امروز بقایای حدود 300 کبوترخانه در اطراف استان اصفهان قرار دارند که کمابیش دچار تخریب شده اند. ظهور مواد شیمیایی و کودهای مدرن باعث شد که این سازه های خارق العاده عملا بلااستفاده شده و به حال خود رها گردند؛ امروز نیز به خاطر عدم رسیدگی و مراقبت، فرایند تخریب این کبوترخانه ها همچنان ادامه دارد.
یک کبوترخانه ی معمولی استوانه ای بوده و از خشت های حرارت ندیده و اندود گچ و آهک ساخته می شده است. گستره ی قطر مقطع برج ها 10-22 و ارتفاع آنها 18 متر یا بلندتر بوده و می توانسته تا 14 هزار کبوتر را در خود جای دهد. از انجا که بسیاری از حیوانات در پی شکار کبوترها بودند، برج ها مانند قلعه هایی غیر قابل نفوذ ساخته می شدند تا بتوانند کبوترها را از دست شکارچیانشان محفوظ نگه دارند. ابعاد کوچک ورودی کبوترخانه ها نیز مانع ورود پرندگان بزرگی مانند جغد و کلاغ بوده است.
فضای داخلی کبوترخانه ها تعداد بسیار زیادی بالکن های کوچک با الگوی شطرنجی داشته که به صورت یکپارچه دیوارهای داخلی را پوشانده و به عنوان لانه مورد استفاده ی کبوترها بوده است. ابعاد حفره های مختص لانه ی کبوترها 20 در 20 در 28 سانتی متر با یک ورودی در لبه ی هر کدام است. دیوارها به سمت فضای داخلی شیب داشتند تا فضله ی کبوترها مستقیم به داخل حفره ی مرکزی افتاده و خشک شود. این برج ها سالی یکبار باز می شدند تا فضولات جمع آوری شوند. جالب است بدانید که در قرن هفدهم میلادی هر 5.5 کیلوگرم از این فضولات 4 پنس انگلیس قیمت داشته است.
مدل قرارگیری شطرنجی لانه ی کبوترها باعث بهینه سازی در استفاده از فضا، افزایش تعداد سوراخ ها و به حداقل رساندن وزن و مواد ساختمانی بوده است. دیوارهای داخلی با قوس ها، سقف های طاقدار، راه پله های دورانی و حائل های داخلی و خارجی محکم کاری می شدند. در ساخت این کبوترخانه ها به ندرت از چوب استفاده می شده و علی رغم سابقه ی طولانی در ساخت آنها، هیچ دو نمونه ای شبیه به هم نیستند.
نکته ی جالب درباره ی این کبوترخانه ها این است که پرنده ها برای زندگی در این برج ها به اسارات گرفته نمی شدند و از روی غریزه در آنها لانه می کردند چرا که ساختار این کبوترخانه ها شبیه صخره ها و شکاف هایی است که کبوترها دوست دارند در آنها لانه هایشان را بسازند، جفت گیری کرده و بچه های خود را پرورش دهند. در این کبوترخانه ها، غذا برای کبوترها فراهم نیست. در طول روز دسته ی کبوترها برای پیدا کردن غذا و آب به بیرون می روند وشب ها دوباره به برج های کبوتری باز می گردند.
کاربرد اصلی فضله ی کبوترها به عنوان کود بوده، اما در صنعت چرم نیز کاربرد داشتند و برای نرم شدن چرم مورد استفاده قرار می گرفتند. از تمام اینها مهم تر می توان به استفاده از فضولات در تولید باروت اشاره نمود.
همانگونه که گفته شد بعد از روی کار آمدن کودهای شیمیایی، کبوترخانه ها از دور خارج شده و استفاده از فضله ی کبوتر نیز به فراموشی سپرده شد. از 300 کبوترخانه ی باقیمانده در اطراف اصفهان، 65 تای آنها در لیست میراث فرهنگی قرار گرفته و حفاظت می شوند. برخی از این کبوترخانه ها همچنان گروه هایی از کبوترهای وحشی را به خود جلب می کنند که علی رغم سقف های ریخته ی این سازه ها، دیوارهای ترک خورده و وضعیت عمومی نامساعد، در این سازه ها سکنا می کنند.
منبع: amusingplanet
