بسطام، مقصدی محبوب در میان علاقمندان به عرفان

سمنان یکی از شهرهای کویری ایران است که در جنوب رشته کوه البرز واقع شده است. این شهر در خود جاذبه های طبیعی و تاریخی زیبایی پنهان کرده است که برخی از آنها هنوز شهرت زیادی ندارند. یکی از شهرهای پرافتخار سمنان، بسطام است. بسطام در گذشته یکی از مهمترین شهرهای ایالت قومس بوده است و در بسیاری از کتابها و سفرنامه ها به آن اشاره شده است.

بسطام در 6 کیلومتری شمال شاهرود واقع شده و تاریخ قبل از ورود اسلام به این شهر مشخص نیست. اما طبق کتاب مطلع الشمس از صنیع الدوله، بسطام یکی از شهرهای قبل از اسلام بوده و بانی آن وستام معروف مباشر طاق وستام کرمانشاه بوده است. برخی از مورخین اما اظهار دارند که بسطام در زمان فرومانروایی خسرو پرویز توسط سردار معروف وی به نام «بسطام» بنا شده است. در هر صورت بسطام در دوره عباسیان یکی از مهمترین شهرهای ایالت قومس بوده است. بسطام بعد از حمله مغول آرام آرام رو به انحطاط رفت.

قدمت بسطام

قدمت شهر به هشت هزار سال قبل نسبت داده می‌شود که این تاریخ را هم از آثار یافت شده در تپه معروف سنگ چخماق در شمال بسطام تخمین زده‌اند. در گذشته این شهر دو رشته قنات داشته که آب قنات ها شیرین و گوارا بوده‌اند ولی قنات صادق خان که قدمتش به 500 سال می‌رسد از اهمیتی بسیاری برخوردار است.

شرایط طبیعی

بسطام شهری با چنارهای تنومند و باغ‌های مصفا است که علاوه بر دیدنی‌های تاریخی، جاذبه‌های طبیعی بسیاری نیز دارد. آب و هوای بسطام در تابستان خنک و در زمستان سرد و خشک است. بسطام از یک سو با کوه‌های شاهوار همسایه است که این بخش از شهر زمستان‌های سردی دارد و از طرف دیگر با کویر طلاقی دارد که این قسمت از شهر آب و هوای کوهپایه‌ای و بسیار مطبوعی دارد.

آثار تاریخی- فرهنگی بسطام

همانطور که گفته شد، بسطام مقصد محبوب در میان گردشگران فرهنگی و دوستداران عرفان است. در اینجا اشاره کوتاه به آثار تاریخی و فرهنگی این شهر می‌کنیم.

مجموعه آرامگاهی بایزید بسطامی

بسطام شهری زیبا در نزدیکی شاهرود است. این شهر علاوه بر آب و هوای مطبوعی که دارد، به دلیل اینکه زادگاه و آرامگاه یکی از عارفان بزرگ ایران به نام بایزید بسطامی است، در میان مقاصد محبوب گردشگران عرفانی قرار گرفته است. مجموعه آرامگاه بایزید بسطامی مجموعه زیبا و وسیعی است که از دوران سلجوقیه باقی مانده است. بایزید بسطامی یکی از بزرگ مردان عرفان است که در شرح احوالش، بزرگان و شخصیت‌های بسیاری گفته و نوشته‌اند. بایزید از عارفان قرن دوم و سوم هجری بوده و پدرش از زرتشتیان بسطام بوده که بعد به اسلام روی آورده است.

گفته می‌شود بعد از دفن بایزید در این محل در قرن سوم هجری، تا قرن هشتم هجری هیچ بنایی بر روی آرامگاه بنا نشده است. در قرن هشتم هجری غازان خان دستور می‌دهد که همزمان با بنای بقعه‌ای برای مزار امامزاده محمد، بقعه‌ای نیز برای آرامگاه بایزید ساخته شود تا بازمانده جسد وی بدان جا منتقل شود که این انتقال به دلایل نامعلوم صورت نگرفته است.

مسجد جامع بسطام

در نزدیکی مجموعه تاریخی بسطام و در قسمت جنوبی آن مسجد جامع قرار دارد. این مسجد نیز توسط غازان خان در قرن هشتم هجری ساخته شده است. مسجد دارای صحن مستطیل شکل روباز و دو شبستان زمستانی و تابستانی است. ضلع جنوبی صحن روباز دارای سه دهنه است که بوسیله درگاه هایی با طاق‌های دالره تیزه دار به هم مربوط می‌شوند. بر ایوان مرکزی محراب گچبری زیبایی دیده می‌شود که دارای کتیبه‌های قرآنی است.

امامزاده محمد (ع)

در قسمت جنوبی مجموعه بایزید بسطامی آرامگاه یکی از فرزندان امام صادق (ع) واقع شده است. بنای اولیه این بقعه مربوط به دوران غازان‌خان است، ولی بنا در دوران الجایتو تعمیر و مرمت شده است. ایوان امامزاده بلند و دارای تزئینات آجری فوق العاده زیبایی در نمای خارجی و همچنین دری از چوب مشبک ساده است. در قسمت بالای ایوان کتیبه‌ای با گچبری‌های ظریف و یک ردیف مقرنس ساده به چشم می‌خورد. سقف ایوان نیم‌گنبد است که از دو گوشواره تشکیل شده و شامل نقاشی‌هایی به شکل ستاره‌های شش پر است.

برج کاشانه

این برج در مجموعه آرامگاه بایزید بسطامی و در جنوب شرقی مسجد جامع بسطام واقع شده که ارتفاع آن از داخل 24 متر و از بیرون 20 متر است و شکل خارجی آن 30 ضلعی لبه دار و تا زیر گنبد ادامه پیدا می‌کند. در اطراف و سردر دالان کوچکی که شبستان مسجد را به در ورودی برج متصل می‌سازد، آیه الکرسی و حدیثی از پیامبر گچبری شده است.

فضای داخلی برج ده ضلعی است که برروی آن‌ها طاق نماهای تزیینی کم عمقی کار شده است. در قسمت بالای برج بر دو حاشیه از آجرهای بزرگ نوشته‌ای به خط کوفی دیده می‌شود. در بخش گنبد داخلی آجرچینی و بندکشی بسیار استادانه و ظریفی اجرا شده است.

مدرسه شاهرخیه

یکی از زیباترین مدارس علمیه استان سمنان را می‌توانید در بسطام ببینید. مدرسه شاهرخیه در شرق مجموعه و به صورت دو طبقه با 28 حجره و معماری بسیار زیبایی احداث گردیده است. به دلیل اینکه این مدرسه در دوران شاهرخ تیموری ساخته شده، به نام وی شهرت یافته است.

مدرسه دارای صحن مستطیل شکلی است که دارای حجر‌ه‌هایی در اطراف آن می‌باشد. جلوی تمام حجره‌ها ایوان وجود دارد که در فصل تابستان از آن برای تدریس و بحث استفاده می‌شده است. در طبقه دوم بین ایوان‌ها درگاهی وجود دارد که تمام ایوان‌ها را به هم متصل می‌کند. نمای شمالی مسجد دارای سه در بلند با طاق جناغی است. در طرفین سردر، دو طاق‌نمای عمیق به چشم می‌خورد که طاق‌ نمای سمت چپ دارای مقرنس‌های گچی جالبی است.

حمام بسطام

حمام تاریخی بسطام در ضلع جنوب شرقی مدرسه‌ی شاهرخیه واقع شده است. این بنا که در دوران قاجار احداث شده، همان طرح معمول حمام‌های قاجاری در آن اجرا شده است. سربینه مفصل حمام در پس دالان واقع شده است.

سخن نهایی

بسطام روزگاری یکی از مهمترین مراکز عرفان اسلامی بوده و امروزه جزو مقاصد محبوب در میان گردشگران علاقمند به عرفان است. سفر به بسطام به منظور سفر روح و جسم می‌تواند پیشنهاد خوبی در فصل تابستان باشد. بسطام را در وصف یک مقاله نمی‌توان توصیف کرد و باید به آنجا سفر کرد و هر آنچه را کشف کردید در ذهن و قلب خود برای سال‌ها حفظ کنید. در کتاب منتهی الارب در وصف بسطام این‌گونه آمده است که: در آن شهر کسی را درد چشم و عشق عارض نشود و اگر عاشق وارد آن شهر گردد از عشق تسلی یابد.