بازی چوگان یکی از قدیمی‌ترین بازی‌های ایرانی است که قدمت آن را به دوره هخامنشیان و در زمان کشورگشایی داریوش اول می‌دانند. این بازی مخصوص شاهان هخامنشی بود و در دوره‌های بعد، یعنی دوره صفویه به اوج شکوفایی خود رسید و شاه عباس هم یکی از قدرتمندترین بازیکنان چوگان بوده است.
شاه عباس قبل از اینکه از قزوین به اصفهان برود، در این شهر میدان چوگان داشته و میدانی بزرگ‌تر از قزوین را در اصفهان ایجاد کرد. می‌گویید کجا؟
میدان نقش جهان فعلی در زمان شاه عباس برای بازی چوگان در نظر گرفته می‌شد. در کتب تاریخی آمده است که روزهای تعطیل، بازی چوگان در میدان نقش جهان برگزار می‌شد و پادشاهان صفوی با حضور در ایوان کاخ عالی قاپو، نظاره‌گر این بازی بودند. هنوز هم اگر به میدان بروید می‌توانید دروازه بازی چوگان را که آثار کمی از آن باقی مانده در میدان پیدا کنید. در واقع این دروازه‌های سنگی، قدیمی‌ترین دروازه‌های چوگان دنیاست. شاه عباس علاقه زیادی به این بازی داشت و در دوره او اصفهان و میدان نقش جهان، همیشه پر می‌شد از اسب‌های پر قدرت و بازیکنان چوب به دست در پی توپی که توانایی خود را در این بازی به نمایش می‌گذاشتند.
می‌گویند اولین بازی چوگان ثبت شده بین ایرانی‌ها و ترکمن‌ها بوده که در این بازی، ترکمن‌ها برنده شدند اما منبع قابل استنادی در این باره وجود ندارد. اما بعدها افسران انگلیسی با دیدن این بازی، برای ایجاد بازی گلف و هاکی الهام گرفتند.
انواع چوگان
غیر از چوگان ایرانی، یک نوع چوگان هم وجود دارد به نام چوگان کابویی. در این بازی گروهی نیز بازیکنان سوار بر اسب باید با چکش، توپی که بزرگ‌تر از توپ ایرانی است را به دروازه هدایت کنند. این ورزش در غرب آمریکا طرفداران زیادی دارد.
در مغولستان هم چوگان با غژگاو رایج است. غژگاو گونه‌ای گاو با موی بلند و دمی مثل اسب است که در این بازی به جای اسب بازی می‌کند. این بازی در سال ۲۰۰۰ یکی از جاذبه‌های مغولستان شد.
این بازی در دوره‌های بعد از شاه عباس هم رواج داشت، اما بی‌رونق‌تر از زمان او. در دوره پهلوی هم به مدت کوتاهی این بازی انجام شد اما بعدها به فراموشی سپرده شد.
بازی چوگان به مدت ۳۹ سال به عنوان یکی از بازی‌های المپیک معرفی می‌شد، چون خیلی از کشورها بهتر از ایران آن را بازی می‌کردند. اما از آنجا که این بازی در وطن خود یعنی ایران هیچ استقبال کننده‌ای نداشت از بازی‌های المپیک در سال ۱۹۳۶ حذف شد.
بازی چوگان تنها یک بازی نبود. معمولاً اسب‌ها از موانع عبور نمی‌کنند یا راهشان را کج می‌کنند اما در این بازی اسب‌ها به سمت موانع می دوند و طوری حرکت می‌کنند که صاحب نشسته بر خود را به زمین نزنند. این اسب‌های پرورش یافته را بیشتر برای زمان جنگ استفاده می‌کردند، چون آنها را قدرتمندتر از اسب‌های دیگر می‌دانستند. در واقع در این بازی، اسب‌ها پرورش یافته بودند که با هر حالتی مانند عبور از موانع و حرکت سوار، هماهنگ شوند، بنابراین ضمن بازی سواران، قدرت اسب‌ها نیز به نمایش گذاشته می‌شد و بهترین اسب این بازی، بهترین اسب جنگی به شمار می‌آمد.
چوگان در فرهنگ ایرانی سمبل معرفت، مردانگی و هنر خلاق انسان و یکی از موارد مهم میراث ناملموس ایران است که پشتوانه فرهنگی ارزشمندی در ادبیات، مینیاتور، نقاشی، روایتگری، شعر و عرفان دارد. منظومه گویی و چوگان عارفی هروی از نمونه‌های بارز به جای مانده از منظومه‌های عرفان ایرانی است.
این بازی در زمان اوج خود در شعر شعرای ایرانی به وفور دیده می‌شد، از بازی بین سیاوش و افراسیاب در شاهنامه فردوسی گرفته تا نام بردن از چوگان در اشعار سعدی و حافظ.
تصور نکنید که این یک بازی مردانه بوده، خیر. این بازی را به خصوص در کشورهای دیگر هم زنان بازی می‌کنند و هم مردان. حتی در آمریکا تیم‌های قوی بانوان چوگان باز، مراحل بالایی از قدرت بازی را به دست گرفته‌اند. اخیراً در ایران نیز بانوان به این بازی روی آورده‌اند و فدراسیون چوگان نیز در ایران شکل گرفته است.
ماجرای ثبت جهانی بازی چوگان توسط آذربایجان و بعد ایران
فعالان میراث فرهنگی در سال ۹۲ متوجه شدند که جمهوری آذربایجان قصد دارد بازی چوگان را به نام خودش در یونسکو ثبت جهانی کند. با اطلاع رسانی در این زمینه، ایران نیز نامه اعتراضی به یونسکو نوشت و گفت که ما هم در ایران این بازی را داشته‌ایم. اما آذربایجانی‌ها گفتند که ما این بازی را در محله قره باغ اجرا می‌کنیم اما ایران آن را فراموش کرده است. با این حال کارشناسان یونسکو دلایل آذربایجان را نپذیرفت و بازی چوگان در منطقه قره باغ را ثبت جهانی کرد. یعنی این بازی را محدود به منطقه‌ای از آذربایجان دانست نه کل کشور.
از آن طرف، با وجود اینکه برخی از میراث بین ایران و آذربایجان مشترک است، قابل قبول بود که آذربایجانی‌ها نیز همان بازی چوگان را داشته باشند اما ایران هم این فرصت را پیدا کرد که در سال ۹۶ بازی چوگان ایرانی را جهانی کند. اکنون این بازی به عنوان میراث ناملموس ایران شناخته شده است.
در منطقه فرح آباد تهران نیز یک زمین بازی وجود دارد که برخی از افراد از زمان ثبت جهانی چوگان، در آنجا بازی می‌کنند. شاید به این دلیل که بگویند این بازی هنوز هم در ایران وجود دارد. اما برای این بازی هنوز به صورت رسمی به شاخه ورزش‌های ایرانی برگشت داده نشده است.
مهر سال گذشته آیین نامه تأسیس باشگاه‌های چوگان از سوی هیأت رییسه فدراسیون چوگان مورد بررسی و تصویب قرار گرفت. شاید این بازی‌های جسته و گریخته در شهرهای ایران زمانی به اوج خود برسد و دوباره این ورزش شاهانه به رشته‌های المپیک از سوی ایران برگردد.
تألیف: لست سکند
