اقوام مختلف ایرانی برای مناسبت‌های مختلف خود رقص‌های مخصوصی هم دارند. معمولا اکثر ما این رقص‌ها را با نام قومی که به آن تعلق دارند، می‌شناسیم، مثل رقص کردی، آذری، لری که از انواع معروف این رقص‌های محلی هستند. در بسیاری از این رقص‌ها هم از دستمال رقص استفاده می‌کنند که معنای مختلفی هم دارند و به شرح آن‌ها خواهیم پرداخت.
اما باید بدانیم این رقص‌ها برای خود نام مخصوصی هم دارند و حرکات آن‌ها بی‌نظم و بی‌معنا نیست! بلکه هر یک از حرکاتی که گاهی با چوب، دستمال یا حتی در برخی از اقوام دیگر از شمشیر و برنو استفاده میشود، نمادی از یک پیام هستند، با این تفاوت که پیام‌ها و نمادها در اقوام مختلف با یکدیگر فرق دارند و ممکن است هم‌معنی نباشند. در این متن از لست سکند نگاهی به دستمال رقص اقوام ایرانی میندازیم.
آنچه در ادامه مطلب خواهید خواند
تاریخچه استفاده از دستمال در رقص
از اواخر قرن ۱۸ میلادی، دستمال‌های سفید برای نشان دادن تأیید در رویدادهای عمومی مانند موکب‌ها یا تجمعات سیاسی، توسط زنان (مردان معمولاً کلاه خود را بهم می‌زدند)، تکان داده می‌شد. شاید استفاده از دستمال در رقص‌های محلی نیز از این تاریخچه ریشه گرفته باشد؛ چون رقص با دستمال تنها در ایران انجام نمی‌شود، بلکه استفاده از دستمال یکی از ویژگیهای رقص سنتی آفریقای غربی و آمریکای آفریقایی تبار، مردم حوزه بالکان و غیره بوده است. دستمال‌ها همچنین در برخی از انواع رقص‌های محلی انگلیس هم وجود دارند.
استفاده از دستمال در رقص، تاریخی کهن دارد، چراکه در سفالی متعلق به ۳۶۰۰ سال پیش از میلاد هم بوده و در کاوش‌های تپه سیلک کاشان نیز پیدا شده است، می‌توان دید که گروهی از رقصندگان پارچه یا دستمال یا چیز دیگری را در میان دست‌های خود گرفته و به رقص مشغول هستند.
معنا و مفهوم وجود دستمال در رقص اقوام ایرانی
دستمال در برخی از رقص‌های محلی ایرانی‌ها، حکم همان سلاح را دارد. رنگ دستمال‌ها هم در میان برخی اقوام، معنا و نشانی خاص دارد. برای مثال، بعضی اوقات دستمال‌های سفید به معنی صلح و دستمال قرمز به معنی آمادگی برای جنگ و دفاع هستند. گاهی این دستمال‌های رنگی یکی، دوتا یا چهارتاست که در دستان اولین و آخرین فرد گروه است و معنای یکسان بودن همه اعضا و افراد جامعه را می‌دهد.
اینگونه رقص‌هایی را که با در دست گرفتن دستمال انجام می‌شوند، بیشتر می‌توان در میان اقوام کرد، لر و قشقایی مشاهده کرد. وقتی یک تیم از مردان و زنان گرد هم می‌آیند و دایره‌وار با لباس‌های سنتی، دستمال به دست می‌گیرند و پاها را جلو و عقب می‌برند، نشانه اتحادی است که در میان آن‌ها وجود دارد. این نکته را از یاد نبرید که لزوما هنگام رقص، افراد به‌صورت دایره‌وار نمی‌ایستند و این حالت، فقط یکی از حالت‌های رقص در میان آن‌ها است.
معمولاً در رقص‌های گروهی محلی، افرادی که در ابتدای گروه می‌رقصند، حکم فرمانده و هدایت کننده گروه را به عهده دارند. این نماد به خصوص در میان زاگرس نشینان معنای بیشتری دارد، چون گروه رقصندگان حکم یک گروه نظامی را برای آن‌ها دارد که فرمانده ارشد با دستمال هدایت گروه را انجام می‌دهد. در مجموع می‌توان معانی مختلفی را از به‌کار بردن دستمال در میان اقوام مختلف، برداشت کرد، در ادامه نیز باز هم به این موارد اشاره می‌کنیم و تعبیر استفاده هر قوم از دستمال را به‌صورت جداگانه عنوان می‌کنیم.
دستمال گردانی کردها
به‌طور حتم رقص کردی بخشی از آیین نمایشی کردهاست که به صورت گروهی اجرا میشود و از ریشه‌دارترین رقص‌هایی است که در ایران و در میان اقوام ایرانی انجام میشود. در رقصی که بیشتر آن را دیده‌ایم، وقتی رقصندگان پنجه دستانشان به هم گره خورده، در سمت چپ و راست حرکت می‌کنند و نفرات کناری، دستمالی (دستمال رقص) به دست دارند و نقش هدایت کننده را ایفا می‌کنند؛ گاهی فقط یک نفر دستمال رقص کردی را به دست می‌گیرد که به آن «سر چوپی» می‌گویند، گاهی هم دو نفر در دو طرف گروه دستمال به دست می‌گیرند و به این ترتیب ریتم و شور رقصندگان را با تکان دادن دستمال به عهده می‌گیرند.
کردها رقص‌های متنوع و گوناگونی دارند که این رقص‌ها با نام‌های مختلفی هم شناخته می‌شوند. از جمله رقص‌هایی که کردها انجام می‌دهند می‌توان به: پشت پا، لب لان، چه پی، زه زنگی، خان امیری و غیره اشاره کرد. گفتنی است که رقص‌ها در مجموع در سه حالت شور و خوشی، سوگ و اندوه و دیگری در زمان جنگاوری و حماسی انجام می‌شوند.
در شکل دیگری از رقص برای بیشتر کردن شور رقصندگان، معمولاً رقصنده اول با دو دستمال رنگی به انجام حرکات نمایشی و فردی می‌پردازد و توانایی و تبحر خود را در رقص به نمایش می‌گذارد. به این نوع رقص «دو دستماله» می‌گویند که بیشتر در مناطق کردستان و به‌خصوص کرمانشاه و ایلام رواج دارد.
دستمال گردانی قشقایی‌ها
یکی از تماشایی‌ترین جلوه‌های عروسی قشقایی‌ها، رقص دستمال آن‌هاست. وقتی که هر یک از زنان و مردان دو دستمال در دست می‌گیرند و در اطراف یک دایره بزرگ قرار می‌گیرند، جلوه‌ای از رنگ و شادی به‌وجود می‌آید. آن‌ها با آهنگ کرنا و دهل، دستمال‌ها را در هوا می‌رقصانند و با حرکات موزون به کار خود ادامه می‌دهند. رقص دستمال بازی در میان ایل قشقایی «یاقلق آتما» نام دارد. دستمال بازی زنان قشقایی به «هلی» مشهور است. این رقص با ریتمی آهسته شروع میشود که بعد از چند دقیقه کمی تند و بعد به ریتم متوسط در می‌آید. رقص در ایل قشقایی نماد و نشانه‌ای از اتحاد، همبستگی و دوستی است.
نمونه ویدئویی از مراسم عروسی قشقایی‌ها
دستمال گردانی بختیاری‌ها
دایره‌وار ایستادن زنان و مردان و تکان دادن دستمال‌های رنگارنگ، همراه با انجام حرکاتی موزون و رقصیدن، یکی از مشخصه‌های مراسم عروسی و شادی لرهای بختیاری است. زنان با لباس‌های رنگارنگ محلی و مردان با شلوار دَبیت و چوقا می‌رقصند و هر از گاهی صدای کِل زدنِ زن‌ها و گالِه مردان به گوش می‌رسد. جهت آشنایی با انواع پوشش محلی مردمان بختیاری، مطلب طرح لباس محلی بختیاری را مطالعه کنید.
با لباس محلی بختیاری آشنا شوید
در میان ایل بختیاری، رقصی به نام «رقص دستمال بازی» یا «دسمال بوزی» وجود دارد که با دستمال رقص لری انجام میشود و در آن زنان و دختران و مردان در یک دایره قرار می‌گیرند و هر کدام با دو دستمال حرکات رقص پا و رقص دستمال اجرا می‌کنند و این افراد لباس‌های محلی و زیورآلات سنتی هم به همراه دارند و هر یک دو دستمال در دست می‌گیرند و با تکان دادن دست‌ها و پاهایشان و با جلو و عقب رفتن در یک محیط، دایره‌ای می‌رقصند. از آنجایی که این رقص بیشتر در مراسم عروسی انجام میشود، می‌توان گفت که دستمالی که در آن استفاده می‌کنند هم دستمال رقص عروسی است. در ادامه باید بگوییم که هنگام رقص تند هم هر یکی از اجرا کنندگان دستمال‌ها را به دور سر می‌گردانند و روی شانه می‌اندازند. گام‌ها نیز تندتر عقب و جلو می‌روند.
رقص «چهار دستمالی» هم مانند رقص «سه پا» است، با این تفاوت که رقصندگان بعد از برداشتن سه قدم، دیگر دو گام به عقب برنگشته بلکه تنها دوگام به صورت درجا برمی‌دارند و بقیه مراحل مشابه رقص سه پا است. تقریبا در تمامی این رقص‌ها، هم زنان و هم مردان حضور دارند، اما در مراسم چوب‌زنی، زنان حضور ندارند. گفتنی است که تقریبا همه این مراسم، نشان از اتحاد و همبستگی دارد و کارهای گروهی دارد.
دستمال گردانی خراسانی‌ها
درست است که خراسان را بیشتر با مراسم رقص با چوب آن می‌شناسیم، اما در قسمت جنوبی آن، مراسم دیگری هم مثل استکان بازی، چادر بازی و دستمال بازی وجود دارد که می‌تواند در این لیست قرار بگیرد و آن را کامل‌تر کند. در ویدئو زیر می‌توانید نمونه‌ای از رقص خراسانی را با چوب ببینید.
نمونه‌ای از رقص‌های خراسانی
سخن آخر
در بسیاری از اقوام ایرانی، از دستمال رقص در رقص‌هایشان استفاده می‌کنند و این کار تقریبا برای هر قوم معنای متفاوتی دارد. در یکجا برای بیشتر کردن شور و شوق از دستمال استفاده می‌کنند، در جایی دیگر برای نشان دادن برابری از دستمال بهره می‌گیرند. مدل این دستمال رقص‌ها هم می‌تواند متفاوت باشد، از سفید و ساده گرفته تا رنگارنگ، تفاوت‌هایی را می‌توانیم در این بین پیدا کنیم. در این مطلب سعی کردیم با معرفی دستمال رقص در اقوام مختلف ایرانی، شما را با هماهنگی اقوام مختلف و فرهنگ غنی‌شان آشنا کنیم. آیا تا به حال از نزدیک رقص زیبای این اقوام را دیده‌اید؟
تألیف: تیم نویسندگان لست‌سکند
