دست روی هر نقطه ایران که می‌گذاریم، دلمان برای فرهنگ و آداب و رسوم رنگارنگش قنج می‌رود. به هر جا سفر می‌کنیم، اگر چشممان را خوب باز کنیم و کنجکاو هم باشیم، به اندازه چندین کتاب، به دانسته‌هایمان اضافه میشود امّا این دانسته‌ها، جنسش از مردم است و باورهایی که در فرهنگشان جاری شده است.
ماه رمضان که از راه رسید، در مطلب «آیین ماه رمضان در شهرهای ایران» به بعضی از آداب و رسومی که با رسیدن این ماه، میان ایرانی‌ها به راه می‌افتد، صحبت کردیم. در این مطلب و به مناسبت امشب، سراغ آیین ویژه‌ای در خوزستان ایران می‌رویم که مخصوص شب پانزدهم رمضان همزمان با تولد امام حسن مجتبی(ص) است. اهمیت این رسم قدیمی به اندازه‌ای است که در سال 1395 به ثبت میراث ملّی رسید تا حواسمان باشد فراموشش نکنیم.
آنچه در ادامه مطلب خواهید خواند
قرقیعان چیست؟
گرگیعان یا قرقیعان مراسمیست سنتی که همه ساله در نیمه ماه مبارک رمضان در کشورهای حوزه خلیج فارس توسط کودکان این منطقه اجرا میشود. این مراسم در بین کشورهای مختلف نام‌های متفاوتی دارد ولی هویت و شیوه اجرای همه آن‌ها به هم نزدیک است. در کشورمان و در میان خوزستانی‌هایی که این مراسم را اجرا می‌کنند، جشن قرقیعان با نام گرگیعان نیز شناخته میشود. این رسم در شهرهای دیگر خوزستان از جمله دزفول با نام "ثوابه یا جوابه" اجرا می شود.
در واقع جشن گرگیعان پیوندی میان فرهنگ‌های مختلف در خوزستان است و همبستگی آن‌ها را به نمایش می‌گذارد. در این جشن کودکان نقش اصلی را ایفا می‌کنند و با دل‌های پاکشان حال و هوایی دوست‌داشتنی به آن می‌بخشند. گفته میشود در روزگاران قدیم این مراسم به صورت بسیار ساده‌تر برگزار می‌شد. مادران در نیمه ماه رمضان شیرینی و آجیل فراهم می‌کردند و لباس‌های سنتی می‌دوختند و کودکان با پوشیدن این لباس‌ها با در دست داشتن فانوس به کوچه‌ها می‌رفتند و با خواندن سرود‌هایی از اهالی محل درخواست شیرینی و هدیه می‌کردند.
رسم گرگیعان از چه زمانی شکل گرفت؟
می‌گویند ریشه این رسم برمی‌گردد به زمان پیامبر اسلام (ص) که به مناسبت امام حسن مجتبی (ع)، در این روز جشن و سرور به پا شد. بدون شک طی دورانی که می‌گذرد و سفری که یک آیین به شهرها و فرهنگ‌های دیگر می‌کند، تفاوت‌هایی در آن ایجاد میشود.
همانطور که اشاره کردیم، این رسم فقط به خوزستان و ایران محدود نمی‌شود، در بعضی قسمت‌های عراق یا در مناطقی از حوزه خلیج فارس هم آن را جشن می‌گیرند. امّا حال و هوای هر کدام با هم فرق می‌کند. آنچه ما در ایران می‌شناسیم، گرگعانی با حال و هوای خوزستان است که کوچه‌ها را در میانه رمضان با آوازهای محلی عربی، پر شور و آواز می‌کند.
اما در کشور کویت برگزاری مراسم قرقیعان خیلی متفاوت‌تر از گرگیعان خوزستان است. برخی از کویتی‌ها این مراسم را سنتی از آبا و اجدادشان می‌دانند و به صورت تجملی و پر زرق و برق اجرایش می‌کنند. در واقع بعضی از اهالی کویت برای برگزاری جشن گرگیعان تالارهای مجللی را رزرو می‌کنند و از دوستان و آشنایان خود دعوت می‌کنند تا در این مراسم آن‌ها را همراهی کنند. سفره قرقیعان در اینگونه مراسم بسیار پر هزینه است. گاهی علاوه بر شیرینی، اسکناس‌های 20 دیناری و سکه‌های طلا نیز در بسته‌های هدیه کودکان دیده میشود. چشم و هم چشمی در برخی از این خانواده‌ها به حدیست که گاهی برگزاری این مراسم برایشان حدود ده‌ها هزار دلار آب می‌خورد!
اما در ایران، این رسم چندین ساله معمولا در کوچه و پس کوچه‌های اهواز، ویس، آبادان، خرمشهر، شادگان و سوسنگرد و دیگر شهرهای خوزستان و روستاهایش، به اجرا درمی‌آید و شکل بسیار ساده‌تری دارد. در واقع گرگیعان خوزستان مراسمی است خودمانی‌تر و شبیه‌تر به آنچه از قدیم در میان اعراب این منطقه به یادگار مانده است.
گرگیعان را چطور جشن می‌گیرند؟
می‌گویند در آیین گرگیعان، کودکان نقش اول برنامه هستند. زمان افطار که می‌گذرد، لباس نو و تمیزشان را می‌پوشند؛ پسران دشداشه به تن می‌کنند و دختران با عباهای عربی‌شان، کیسه‌ای به دست می‌گیرند و راهی کوچه و پس کوچه‌ها می‌شوند. گاهی ﮐﻮﺩﮐﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺩﺳتهﺟﻤﻌﯽ ﺑﺮﺍﯼ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻋﯿﺪﯼ ﺑﻪ ﮐﻮﭼﻪﻫﺎ ﻣﯽﺭﻭﻧﺪ، ﺩﻭ ﮔﺮﻭﻩ ﺷﻮﻧﺪ: ﮔﺮﻭﻩ اول می‌خواند: «ﮔﺮﮔﯿﻌﺎﻥ ﻭ ﮔﺮﮔﯿﻌﺎﻥ» ﻭ ﮔﺮﻭﻩ ﺩﻭﻡ ﺟﻮﺍﺏ میﺩﻫند: «ﺍﻟﻠﻪ ﯾﻌﻄﯿﮑﻢ ﺭﺿﻌﺎن؛ ﺧﺪﺍ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﭽﻪ ﺩﻫﺪ» ﯾﺎ «ﮔﺮﮔﯿﻌﺎﻥ ﻭ ﮔﺮﮔﯿﻌﺎﻥ؛ ﺍﻟﻠﻪ ﺍﯾﺨﻠﯽ ﺍﻭﻟﯿﺪﮐﻢ؛ ﺧﺪﺍ ﭘﺴﺮﮐﻮﭼﻮﻟﻮﯾﺘﺎﻥ ﺭﺍ ﻧﮕﻪ ﺩﺍﺭﺩ». یا ممکن است این دو ﮔﺮﻭﻩ ﺑﻪ ﺩﻭ ﮔﺮﻭﻩ ﺩﺧﺘﺮ ﻭ ﭘﺴﺮ ﻧﯿﺰ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﻮند.
دو سنگی که در دست می‌گیرند، سازشان میشود و با کوباندن آن‌ها به هم، شعرهای مخصوص این روز را می‌خوانند. در خانه‌ها می‌روند تا عیدی این روزشان را بگیرند. آن‌ها با هم می‌خوانند:
«ﻣﺎﺟﯿﻨﻪ ﯾﺎ ﻣﺎ ﺟﯿﻨﻪ ﺣﻞ ﺍﻟﮑﯿﺲ ﻭ ﺍﻧﻄﯿﻨﺎ؛ ﺁﻣﺪﯾﻢ ﻭ ﺁﻣﺪﯾﻢ ـ ﺩﺭ ﮐﯿﺴﻪ ﺭﺍ ﺑﺎﺯ ﮐﻦ ﻭ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻋﯿﺪﯼ ﻭ ﺷﯿﺮﯾﻨﯽ ﺑﺪﻩ». ﺍﮔﺮ ﺍﻫﺎﻟﯽ ﺧﺎﻧﻪ ﺩﺭ ﭘﺸﺖﺑﺎﻡ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻮﺩﮐﺎﻥ ﺧﻄﺎﺏ ﺑﻪ ﺁﻥﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ: « ﯾﺎ ﺍﻫﻞ ﺳﻄﻮﺡ ﺗﻨﻄﻮﻧﻪ ﻟﻮ ﻧﺮﻭﺡ؛ ﺍﯼ ﺍﻓﺮﺍﺩﯼ ﮐﻪ ﺑﺎﻻﯼ ﭘﺸﺖﺑﺎﻡ ﺍﯾﺴﺘﺎﺩﻩﺍﯾﺪ، ﺑﻪ ﻣﺎ ﻋﯿﺪﯼ ﻣﯽﺩﻫﯿﺪ ﯾﺎ ﺑﺮﻭﯾﻢ؟»
اهالی جنوب هم که می‌شناسید، درهایشان باز و قلب‌هایشان آماده مهمان‌نوازی است. درها را باز می‌کنند و به بچه‌ها عیدی و شیرینی و باسورک (بادام) می‌دهند. کودکان هم در مقابل آرزوی رزق و سلامتی برای اهالی آن خانه می‌کنند. چیزی شبیه به رسم چهارشنبه‌سوری در آخر سال ایرانیان که داستان شکل گیری‌اش را در مطلب «آداب چهارشنبه سوری در ایران» بررسی کردیم.
این آیین پر سرود و آواز تا آخر شب حتّی تا سحر هم ادامه پیدا می‌کند. در سال‌های اخیر، با مطرح شدن این رسم قدیمی به عنوان میراث معنوی ناملموس، این رسم را می‌توانید در موزه هنرهای معاصر اهواز آن را ببینید که با همکاری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار میشود.
گرگیعان یعنی چه؟
محلی‌ها آن را قرقیعان هم می‌نامند امّا این نام یعنی چه و از کجا آمده؟
می‌دانیم که صحبت دقیق و کاملا درست درباره آداب و رسوم قدیمی چندان ممکن نیست، چون اطلاع دقیقی از اصل اولیه نداریم و از طرفی سندی هم مبنی بر اینکه دقیقا چه بوده برایمان به جا نمانده است. بنابراین درباره این رسم قدیمی و معنی نامش هم تعدادی فرضیه وجود دارد امّا دقیقا نمی‌دانیم که ریشه نامش از کجا آمده است. پس بعضی از مهمترین نظرات را در اینجا مرور می‌کنیم:
عده‌ای معتقدند این کلمه از «قرع الباب» به معنای در زدن گرفته شده به این دلیل که کودکان در خانه‌ها را برای گرفتن شیرینی و عیدی می‌کوبند.
عده‌ای دیگر می‌گویند این واژه از کلمه «قرّة العین» به معنای نور چشم، گرفته شده است. علت این را چنین توضیح می‌دهند که رسم گرگیعان مصادف با تولد امام حسن مجتبی(ع) و خوشحالی رسول خدا(ص) برای تولد اولین نوه‌اش بوده است، می‌گویند مردم برای عرض تبریک به امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) «قرة عین قرة عین» گویان به درب منزلشان می‌رفتند و کم کم به صورت مناسبتی هر ساله میان مسلمانان رواج یافت. به همین دلیل هم نام این رسم، گرگیعان شده.
این نام در کشورهای دیگر به شکل‌های کمی متفاوت‌تری نامیده میشود از جمله: در کویت و عربستان همین قرقیعان می‌گویند اما در بغداد به آن "ماجینه یا ماجینه"، در بحرین "قرقاعون"، در قطر "قرنقعوه"، عمان "قرنقشوه" و امارات متحده عربی هم "حق‌اللیله" گفته میشود. همچنین این رسم در بوشهر و بندرعباس به نام گرگشو (به معنی گره گشایی) انجام میشود.
شعرهایی که در گرگیعان می‌خوانند
سرودها و ترانه‌هایی که در این شب کودکان می‌خوانند، از اجزای مهم جشن است و گفته شده این ترانه‌ها از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین ترانه‌های کودکانه مکاتب موسیقی عرب محسوب میشود؛ زیرا قدمتش به 14 قرن پیش می‌رسد! بنابراین نباید از آن‌ها غافل شد.
شعرهایی که کودکان می‌خوانند هم ساده هستند و هم مفاهیم آموزشی در آن دارد. این شعرها که در فرهنگ‌های مختلف وجود دارند معمولا با ریتم و آهنگی هستند که برای کودکان هم خوشایند است و هم به راحتی حفظشان میشود. بنابراین از بودن در چنین مراسمی احساس لذت می‌کنند و نوعی بازی برایشان محسوب میشود.
سخن آخر
ایران را بگردیم، هر گوشه و کنارش یک رسم ناب و بکر نفس می‌کشد که از آن غافل شده‌ایم. در گذشته همدلی و همراهی مردم به اندازه‌ای بود که به بهانه‌های مختلف دور هم جمع می‌شدند و جشن می‌گرفتند که اوقاتشان را به بودن کنار یکدیگر خوش آب و رنگ کنند. در میان آداب و رسومشان، حواسشان به کوچکترها هم بود. بدون شک کودکان هم از اینکه مرکز توجه قرار گیرند و رسمی را اجرا کنند، لذت می‌بردند. امیدواریم این رسوم به فراموشی سپرده نشوند و با آگاهی، بیشتر بشناسیمشان و به دیگران بشناسانیم. شما هم اگر در منطقه خود رسم خاصی در ماه رمضان دارید، برایمان بنویسید.
تألیف: تیم نویسندگان لست‌سکند
