گلاب گیری و معرفی بهترین گلاب در شهرهای ایران

اردیبهشت یکی از بهشتی‌ترین ماه‌های سال است و انگار این ماه، بوی گل‌های معطّر را همراهش دارد. همین که یاد اردیبهشت میفتیم، رایحه عطرهایی که دوستشان داریم و سرسبزی و طراوت طبیعت درون ذهنمان تداعی می‌شود. حالا تصوّر کنید که این ماه بهاری، همراه سنت‌هایی مثل گلاب گیری شود که سر و کارشان با گل است، آن هم از نوع سرخ و دلربایش.

بگذارید برویم سر اصل مطلب؛ به نیمه‌های اردیبهشت که می‌رسیم، گل‌های محمدی بالغ، آماده گلاب گیری می‌شوند. ایرانی‌ها هم که از گذشته عاشق کار جمعی و کمک به یکدیگر بودند و همین کمک‌ها باعث شکل‌گیری بسیاری از رسم و رسوم متنوع شده است. در این متن از بلاگ لست سکند، علاوه بر اینکه از انواع گلاب و روش‌های گلاب گیری می‌گوییم، بهترین گلاب ایران که در شهرهای مختلف تولید می‌شود و مراسمش هم برگزار می‌کنند، معرفی می‌کنیم.

پیوند ایران و گلاب

گل محمدی که در ایران تکثیر می‌شود و رشد و نمو پیدا می‌کند، از نظر کیفیت، یک سر و گردن از گل‌ محمدی‌های نقاط دیگر جهان بهتر است. البته این را برای اینکه ایرانی هستیم و روی چنین مسائلی غیرت داریم، نمی‌گوییم، اثبات این حرف، آب و هوای ایران است. هوای خشک و کویری ایران شرایط رفاه این گل را به‌خوبی فراهم کرده است. این گل چنان با شرایط ایران عجین شده که به نوعی نماد گل ملی ایران هم محسوب می‌شود. این قضیه تا جایی مهم است که می‌گویند در زبان فارسی، منظور از واژه گل، فقط گل سرخ یا گل محمدی ایرانی بوده و همین جریان باعث شده تقطیر گل محمدی را گلاب بنامند!

بعضی منابع معتقدند این شکل و شمایل تقطیر و تهیه گلاب را خود ایرانیان در جهان باب کرده‌اند؛ ممکن است پیش از گلاب گیری شکل‌هایی دیگر از تقطیر وجود داشته، امّا با این روش تفاوت‌هایی هم داشته است.

همین شهرت جهانی گلاب ایرانی باعث شده هر ساله در رسم گلاب گیری، سهم خانه کعبه را هم جدا بگذارند تا به عربستان ارسال شود و با گلاب ایرانی، خانه کعبه را شست‌وشو دهند. این تفاهم‌نامه به صورت رسمی بین ایران و عربستان بسته شده است.

در آیین گلاب گیری چه خبر است؟

قدیم‌ترها، مراسم گلاب گیری، مختص اهالی یک شهر و دیار بوده که طی آن، همه دست به دست هم می‌دادند و کارها را روی روال پیش می‌بردند. امّا با ورود گردشگری و سرک کشیدن مسافرها به شهرهای مختلف، استقبال پرشوری از آیین و مراسم گلاب گیری باعث شد کم‌کم در قالب جشنواره‌های گلاب‌گیری دربیاید.

در گذشته، آیین گلاب گیری در واقع از همان آغاز کار که مروبط به چیدن گل‌ها بود، شروع می‌شد و تا تهیه گلاب ادامه داشت. امّا آنچه امروزه گردشگران می‌بینند، بیشتر مراحل تهیه خود گلاب است. در حقیقت از نزدیک با چگونگی تهیه انواع گلاب آشنا می‌شوند و سیستم تقطیری را که بومیان برای تهیه گلاب از آن استفاده می‌کنند، می‌بینند.

انواع گلاب گیری

در سبک گلاب گیری سنتی، دیگ مسی، پارچ، قرابه، نی و شیشه از نقش آفرینان مهم کار محسوب می‌شوند. در این روش، هر یک کیلو گلبرگ را با یک لیتر آب در دیگی مسی می‌ریزند و دیگ را روی اجاق می‌گذارند. بخارهای متصاعد شده هم از لوله‌های استیل و آلومینیومی دیگ می‌گذرند و بعد از خنک شدن به‌وسیله آب سرد به گلاب تبدیل می‌شوند. حالا این عبارت «انواع گلاب» را که می‌شنویم، به میزان گل و دفعات تقطیر ربط دارد که انواعش عبارتند از:

• گلاب سنگین: گلاب سنگین که به گلاب ممتاز هم معروف است، نوعی گلاب درجه یک است که از تقطیر بین ۳۰ تا ۳۵ کیلوگرم گل محمدی به همراه ۸۰ لیتر آب به دست می‌آید.

• گلاب سبک: برای تهیه این گلاب، از حدود ۱0 تا ۲۰ کیلوگرم گل محمدی در 80 لیتر آب استفاده می‌شود. به دلیل کاهش مقدار گل محمدی، گلاب سبک، قیمت کمتری نسبت به گلاب ممتاز دارد.

• گلاب دو آتشه: اگر گل‌های محمدی را به‌جای اینکه با آب مخلوط کنند، با گلاب ترکیب کنند و سپس فرایند تقطیر را طی کنند، نتیجه حاصل، گلاب دو آتیشه است.

• گلاب سه آتشه: این گلاب، حاصل سه‌بار تقطیر است. برای به‌دست آوردن آن، گلاب دو آتشه را با گل‌های محمدی ترکیب می‌کنند. این نوع گلاب برای مصارف خاص تهیه می‌شود.

• گلاب پس آب: اگر با تفاله‌های گل محمدی باقی مانده از سری اول گلاب گیری، مجددا گلاب را تهیه کنند، گلاب پس‌آب به‌دست می‌آید. این نوع گلاب، عطر و کیفیت کمتری دارد و در کل سبک‌تر است.

• گلاب زیر عطری: اگر مقصود تهیه عطر گل بیشتر باشد، با مقدار آب کمتری گلاب تهیه می‌کنند تا عطر بیشتری داشته باشد.

توجه کنید که اصالت گلاب را نمی‌توان به هیچ طریقی مگر با آزمایش کردن متوجه شد. فقط با آزمایش کردن توسط وسیله‌ها و دستگاه‌های آزمایشگاهی است که می‌توانیم از کیفیت و ارزش گلاب آگاه شویم.

گلاب گیری در نقاط مختلف ایران

عموما گلاب و گلاب گیری را با نام کاشان می‌شناسیم و بسیاری معتقدند که کاشان و به‌طور کلی‌تر، استان اصفهان، بهترین گلاب ایران را دارد و این مورد را هم باید اضافه کنیم که ایران بزرگترین تولید کننده گلاب جهان است. شاید اگر بگوییم نقاط دیگر ایران هم گلاب مرغوب دارند، باور نکنید! امّا در ادامه به تعدادی از آن‌ها اشاره کرده‌ایم. البته لازم است حواسمان به این نکته هم باشد که جشنواره‌ها و مراسمی که از آن‌ها گفتیم، به‌صورت توریستی بیشتر در کاشان هستند و شاید در سایر نقاط نتوانید به این صورت رسمی، جشن‌هایی را شاهد باشید. در نتیجه، بیشتر نقاطی که نام برده شده، در منطقه کاشان هستند و به نوعی گلاب گیری در کاشان از جاهای دیدنی کاشان محسوب می‌شود که مردم برای دیدنش از نزدیک، حاضرند کیلومترها سفر کنند. در ادامه تعدادی از معروفترین شهرهای گلاب گیری در کاشان و سایر شهرهای ایران را معرفی می‌کنیم:

قمصر؛ کاشان

قمصر شهر کوچکی در جنوب کاشان است که شهرت گلاب‌هایش تا آن طرف کره زمین هم رفته است و حتی عده‌ای آن را با عنوان شهر گلاب هم می‌شناسند. در قمصر یک موزه گلاب هم هست که گفته شده نخستین و تنها موزه گلاب کشور است. در این موزه، وسایل و اسناد مربوط به گلاب گیری وجود دارد.

نیاسر؛ کاشان

نیاسر شهر معروف دیگری در جنوب غربی کاشان است که معمولا آن را به آبشار زیبایش هم می‌شناسند، امّا فصل گلاب‌گیری که می‌شود، نیاسر هم مثل قمصر پر از مسافر می‌شود.

جوشقان؛ کاشان

شهر جوشقان یا جوشقان قالی، یکی دیگر از مراکز گلاب گیری اطراف کاشان در استان اصفهان است. حتّی گفته شده حجم گل‌ها و باغات این شهر از قمصر هم بیشتر است و کارخانجات وسیعی برای تهیه گلاب در آن وجود دارد.

برزک؛ کاشان

بَرزُک هم از توابع کاشان است و مدت‌ها است که به شهر تبدیل شده است. برزک را با تولید بیش از 67 درصد گل و گلاب، بزرگترین تولید کننده گلاب می‌دانند. این منطقه کوچک که احتمالا اسمش را هم نشنیده‌اید، مجموع گل تولیدى‌اش حدود ۲۸۰۰ تن است و دو هزار و صد خانواده به تولید گل و گلاب اشتغال دارند.

در این منطقه در حال حاضر بیش از ۹۵ کارگاه سنتى با ۶۷۰ دیگ گلابگیرى و ۴ واحد صنعتى فعال و ۳ واحد صنعتى در حال احداث، گلاب و عرقیات گیاهى تولید مى‌کنند که میزان گلاب تولیدى نزدیک به ۱۰ میلیون لیتر مى‌رسد.

کامو و چوگان؛ کاشان

این دو منطقه هم که نزدیک جوشقان هستند و همگی از توابع کاشان محسوب می‌شوند، از تولید کنندگان گلاب کشور هستند. اما جدای از این شهرها و مناطقی که در کاشان هستند یا در نزدیکی آن قرار دارند و جزوی از توابع کاشان محسوب می‌شوند، شهرها و استان‌های دیگری هم وجود دارند که گلاب گیری در آن‌ها هم انجام می‌شود و گلابی هم که از آن‌ها به‌دست می‌آید، کیفیت خوب و قابل قبولی دارند. 

میمند؛ استان فارس

گفتیم رویش این گل‌های محمدی نیاز به آب و هوا و خاک مخصوصی دارد تا مرغوب شوند. استان فارس به‌دلیل آب و هوایش از قدیم الایام نامش به عنوان قطب گلاب گیری ایران سر زبان‌ها بوده. گفته شده از حجم گلابی که در منطقه میمند فارس تولید می‌شود، 40 درصد به کشورهای حوزه خلیج فارس صادر می‌شود و 60 درصد دیگرش در داخل کشور مصرف می‌شود.

در بخش میمند ۶۰ کارگاه سنتی گلاب گیری وجود دارد که از این تعداد، ۴۰ کارگاه فعال است و شش واحد صنعتی هم در این رابطه فعالیت می‌کنند و هر تن گل محمدی در سال در کارگاه‌های سنتی ۱۲۵ تا ۱۵۰ گرم اسانس گل محمدی تولید می‌شود، در صورتی که در کارگاه‌های صنعتی از هر هکتار، ۲۵۰ گرم اسانس عطر گل محمدی تولید می‌شود. این نکته هم باید بدانیم که اسانس گل محمدی دیمی، بیشتر از آبی است.

داراب؛ استان فارس

داراب یکی دیگر از نقاطی است که گلاب‌های بسیار با کیفیتی دارد. هر ساله هنگام برداشت گل در روستای لایزنگان در داراب نیز جشنواره گل و گلاب برگزار می‌شود. طی مصاحبه‌ای که دهیار داراب در سال 1396 داشته است، داراب بزرگ‌ترین دشت گل دیم در جهان را دارد که گلاب ارگانیک از آن به‌دست می‌آید.

لاله‌زار؛ استان کرمان

آن‌هایی که اهل گلاب هستند، گلاب‌های لاله‌زار از بردسیر کرمان را خوب می‌شناسند. گرچه سابقه تولید انبوه گلاب در این منطقه، خیلی قدیمی نیست امّا بعد از شناخت ظرفیت‌های این منطقه برای تهیه گلاب، حجم تولید در آن رو به فزونی گرفت. گفته شده که جشنواره‌های گلاب گیری در این منطقه هم برگزار می‌شود و ثبت ملی هم شده است.

با توجه به اماری که وجود دارد، لاله‌زار استان کرمان، دومین قطب تولید گلاب و گل محمدی در ایران است. جالب اینجاست که اقلیم سرد و خشک این منطقه باعث شده که بر غلظت و کیفیت گلاب‌ها تاثیر مثبت بگذارد و در نهایت محصول با کیفیتی تولید شود که رضایت مخاطبانش را هم به‌دنبال دارد.

گره‌بان؛ استان کرمانشاه

گره بان نام روستایی است که در فاصله 64 کیلومتری از کرمانشاه قرار گرفته است و خصوصیات ویژه‌ای هم دارد. از معماری و آداب و رسوم این روستا که در نوع خود بی‌مثال است، بگذریم، باید سراغ یکی از بهترین محصولاتی برویم که در گره‌بان می‌توانیم پیدا کنیم. گلاب گره‌بان! یکی دیگر از بهترین نوع گلاب‌هایی است که می‌توانید در ایران آن را پیدا کنید. غیر از گلاب، سایv عرقیجات هم مانند عرق نعنا از دیگر محصولات با کیفیت این روستا است که با توجه به مرغوبیتی که دارد، آن را صادر هم می‌کنند.

سخن آخر

گرچه سال‌های پیش تمام مراسم و جشنواره‌ها به خاطر کرونا با محدودیت مواجه بودند، امّا با شناخت این رسم قدیمی و جالب می‌توانید برای دیدن مراسم گلاب گیری از نزدیک برنامه‌ریزی کنید که حتما در آیین گلاب گیری شرکت کنید و از نزدیک شاهد روند تهیه گلاب باشید؛ البته که با کاهش روند شیوع کرونا، کم‌کم امکان شرکت در این مراسم وجود دارد و می‌توانید برای رفتن به این مراسم زمان سفر خود را تنظیم کنید! ضمن اینکه دیدن حجم انبوهی از گل‌های محمدی با عطر خوششان، حال دلتان را معطر خواهند کرد. آیا تا به حال در گلاب گیری شرکت کرده‌اید؟ برای دیدن مراسم گلاب گیری به کدام شهر ایران سفر کردید؟

تألیف: تیم محتوای لست سکند