1- Sophia در زبان یونانی به معنای دانایی و Hagia به معنای مقدس یا آسمانی می باشد. بنابراین ایاصوفیه به معنای دانایی مقدس می باشد.
2- قبل از ایاصوفیه دو کلیسای دیگر نیز در همان محل ساخته شده بودند که به فرمان پادشاه یا طی شورش هایی در آتش سوختند. در نهایت کلیسای ایاصوفیه بین سال های 532 و 537 بعد از میلاد بنا گشت.
3- در حالیکه ساخت کلیساهایی مانند نوتردام یک قرن به طول انجامید، ایاصوفیه از نظر مدت ساخت با زمان 5 سال و 10 ماه و 4 روز رکورد دار است. گفته می شود که ساخت چنین کلیسایی به کار بیش از 10000 مرد نیازمند بوده است.
4- ایزیدور از میلتوس و آنتمیوس از ترالس معمارانی بودند که امپراطور یوستینیان استخدام کرد تا ایاصوفیه را طراحی کنند. ایزیدور قبل از آنکه کار معماری ایاصوفیه به او سپرده شود به عنوان فیزیکدان و ریاضیدان دربار شناخته شده و در دانشگاه های اسکندریه و قسطنطنیه تدریس می کرد. آنتمیوس نیز ریاضیدان و هندسه دانی شناخته شده بود.
5- زمانی که ایاصوفیه در حال ساخت بود، متریال مورد استفاده برای ساخت کلیسا از تمام امپراطوری بیزانس تامین می شد. به عنوان مثال، ستون ها از معبد آرتمیس در افسوس ( یکی از جاذبه های هفت گانه دنیای باستان)، سنگ های بزرگ از مصر، سنگ های سیاه از بسفر، سنگ های زرد از سوریه و مرمر سبز از تسالی به این مکان آورده می شدند.
6- در روز شنبه 16 جولای سال 1054، زمانی که عبادت عصرگاهی در حال آغاز بود، کاردینال هامبرت نماینده ی تام الاختیار پاپ لئو نهم وارد کلیسای ایاصوفیه شده تا محراب اصلی بالا رفت و نوشته ای را روی آن قرار داد که از طرد شدن مایکل سرولاریوس اسقف قسطنطنیه حکایت می کرد. کاردینال هامبرت سپس از کلیسا خارج شده، خاک پای خود را تکانده و شهر را ترک کرد. یک هفته بعد، اسقف کاردینال را محکوم نمود و بدین ترتیب این رویداد ورقی تازه از مسیحیت گشود و شکاف بین کاتولیک ها و ارتدوکس ها از اینجا آغاز شد.
7- علی رغم مخالفت یونانیان ثروتمند و همچنین مردم ایتالیا، بت شکنی در امپراطوری بیزانس در دوره های مختلف و بین قرن های هشتم و نهم بعد از میلاد صورت گرفت که همین موضوع باعث برچیده شدن بسیاری از موزاییک ها و نقاشی ها از ایاصوفیه شد.
8- سقوط اورشلیم به دست سلطان صلاح الدین ایوبی دنیای غرب را آنقدر شوکه کرد که تصمیم به انتقام فوری گرفتند. اورشلیم به دست صلیبی ها نیفتاد اما قسطنطنیه افتاد. در سال 1204، کلیسا به صورتی بیرحمانه مورد حمله قرار گرفته، تخریب شده و صلیبی ها آن را غارت کردند. این افراد پدر اعظم قسطنطنیه را برکنار کرده و اسقفی لاتین را جایگزین او کردند.
9- در 29 می سال 1453 برگی تازه در تاریخ ایاصوفیه گشوده شد. شهر قسطنطنیه به دست امپراطوری عثمانی تحت حکمرانی سلطان محمد ثانی افتاد که در همان جا پایان امپراطوری بیزانس رقم خورد. سلطان در همان زمان دستور به احیا ایاصوفیه و تبدیل آن به مسجد داد.
10- برخی از عناصر کلیسا مانند ناقوس ها و مجراهای قربانی ایاصوفیه در این زمان برداشته شدند در حالیکه سلطان از تعداد زیادی نقاشی دیواری و موزاییک هایی که زیر لایه ای گچ سفید قرار گرفته و با طرح ها و خوشنویسی اسلامی پوشیده شده بودند محافظت نمود. در ادامه یک محراب، منبر، یک چشمه وضو و همچنین 4 مناره هر کدام به ارتفاع 60 متر به قسمت خارجی اضافه شدند. مدرسه، آشپزخانه، کتابخانه، آرامگاه و خانه ی سلطان نیز به مرور در طول قرن ها به مجموعه پیوستند.
11- مشهورترین و جدی ترین بازسازی ایاصوفیه توسط سلطان عبدالمجید دستور داده شد. این بازسازی بین سال های 1847 و 1849 و به کمک نیروی 800 کارگر به اتمام رسید. سلطان کار این بازسازی را به برادران معمار سوئیسی- ایتالیایی تبار به نام های گاسپاره و چوزپه فوساتی سپرد. آنها گنبد و طاق ها را مستحکم نموده، ستون ها را صاف نموده و در دکوراسیون داخلی و خارجی ساختمان تجدید نظر کردند.
12- ایاصوفیه به مدت 500 سال مسجد اصلی استانبول باقی ماند تا زمانی که در سال 1935 توسط مصطفی کمال آتاتورک پایه گذار جمهوری ترکیه به موزه تبدیل شد. شورای وزیران ترکیه در همین راستا اعلام نمود که تبدیل مسجد ایاصوفیه به موزه دنیای شرق را خوشحال کرده و باعث می شود که بشریت به نهاد جدیدی از دانش دست پیدا کند.
13- کلیسای ایاصوفیه تا سال 1520 و قبل از ساخته شدن کلیسای قرون وسطایی سویل، بزرگترین کلیسای دنیا بود. یکی دیگر از نکات قابل توجه در مورد ایاصوفیه این است که تنها پانتئون رم گنبدی بزرگتر از ایاصوفیه دارد.
14- ایاصوفیه با گنبدی بسیار بزرگ طراحی شده که گفته می شود همین موضوع تاریخ معماری را تغییر داده است. زمانی که این گنبد ساخته شد، دیوارها زیر بار سنگین آن شروع به پیش روی به سمت خارج کردند به همین دلیل دیوارهای حامی گنبد ساخته شدند. این گنبد به خاطر داشتن 40 پنجره در بخش پایه ی خود، فضایی عارفانه از بازی نور ایجاد کرده که در تمام قسمت های داخلی آن پخش می شود. طراحی ایاصوفیه آن را در رده ی جاه طلبانه ترین بناهای معماری باستان و شاهکاری عالی از معماری بیزانس قرار می دهد.
15- ایاصوفیه تقابل دو دین مسیحیت و اسلام را نشان می دهد که هر دو ردپای خود را بر آن گذاشته اند. در حالیکه اسامی خوشنویسی شده ی اسلامی از گنبد معلق می باشد، یکی از ویژگی های اصلی موزه، موزاییک های مسیحی آن است.
منبع : hagiasophia, mentalfloss
