محمدعلی نجفی رییس سازمان میراث و گردشگری با انجام مصاحبه جنجالی خود در رسانه ملی، خبرهای قلیان را دوباره به صدر اخبار رساند. این اخبار ما را برآن داشت تا گریزی به تاریخچه پر پیچ و خم قلیان و ممنوعیت‌های عرضه آن و ادامه رونقش بیاندازیم.
بنا به نوشتهٔ سیریل الگود، «اولین بار ابوالفتح گیلانی (متوفی 1588) پزشک ایرانیِ دربار اکبر اول، سلطان مغول هند بود که دود تنباکو را از یک ظرف آب عبور داد تا آن را خالص‌تر و سرد نماید و از این طریق قلیان که در شبه قاره به حقّه معروف است را ابداع کرد.»
البته قدیم‌ترین ذکری که از قلیان در ادبیات فارسی شده، این رباعی‌ها از اهلی شیرازی است که در سال 942 هجری قمری در گذشته است.
"قلیان ز لب تو بهره ور میگردد نی در دهن تو نیشکر میگردد
بر گرد رخ تو دود تنباکو نیست ابریست که بر‌گرد قمر میگردد"
بنابراین می‌توان گفت که در سال 942، یعنی 29 سال پس از ورود پرتقالی‌ها به خلیج فارس، قلیان کشیدن در ایران رواج یافته است. در واقع می‌توان پیشینه استفاده از قلیان را حداقل به دوران شاه طهماسب یکم صفوی بازگرداند و روایت ابوالفتح گیلانی را شاهدی بر معرفی قلیان، که در ایران مورد استفاده بوده‌است، در شبه قاره هند دانست.
بهادرشاه دوم در حال جلوس بر تخت سلطنتی هندوستان، در حال کشیدن قلیان
در دانشنامه ایرانیکا، تاریخ دقیق اولین استفاده از قلیان مشخص نیست. اولین تصویری که از قلیان به وسیله هنرمندان ایرانی کشیده شده، احتمالاً تصویر نشمی کماندار کار رضا عباسی، نقاش مشهور دربار شاه عباس است، که تا اواخر نیمه اول قرن یازدهم هجری زنده بود.
سیاحان اروپایی که به ایران سفر کرده‌اند از جمله تاورنیه که در دوران صفویه به ایران آمد به قلیان و کشیدن تنباکو در ایران اشاره کرده‌اند. از جمله او نوشته‌است که «ایرانیان تنباکو را با دستگاهی کاملاً اختصاصی می‌کشند.»
محبوبیت قلیان سبب شکسته شدن ممنوعیت آن شد
البته از آن زمان دولت مردان با استعمال قلیان مخالفت می‌کردند چنانکه شاردن در سفرنامه خود می‌نویسد: «شاه عباس بسیار کوشید تا از استعمال قلیان در بین مردم جلوگیری کند. برای این کار، روزی در مجلسی رسمی دستور داد که به جای تنباکو قلیان مهمانان را با پِهن چاق کنند، و سپس در حالیکه آنان مشغول کشیدن قلیان خود بودند گفت که، این تنباکو را که وزیر همدان برای من فرستاده است و ادعا می کند که بهترین تنباکوی دنیاست، چگونه است؟ آنان همگی از این تنباکو تعریف کردند. آنگاه شاه خطاب به آنان گفت «مرده شوی چیزی را ببرد که نمی توان آن را از پهن تشخیص داد».
سرانجام کار مخالفت شاه عباس با تنباکو به تحریم آن کشید. هنگامیکه در گرجستان متوجه شد، سربازان او پول خود را صرف کشیدن تنباکو و توتون می کنند آن را ممنوع کرد و تجاری را که توتون و تنباکو به اردوی او آورده بودند با تنباکوی خود یک جا سوختند. سربازانی که مرتکب کشیدن توتون و تنباکو می‌شدند بینی و لبانشان بریده می‌شد.
پس از مرگ شاه عباس دوباره کشیدن قلیان و چپق رونق گرفت. شاه صفی جانشین شاه عباس خود چپق می‌کشید. در زمان او یکبار دیگر مبارزه علیه کشیدن قلیان آغازشد. اما مانع عمده این کار در آمد گزافی بود که از راه مالیات عاید خزانه دولت می‌شد. در این مالیات اصفهان از بابت توتون و تنباکو در حدود 40000 تومان و مالیات تبریز 20000 تومان و شیراز 12000 تومان بود. اینگونه بود که باز محبوبیت قلیان سبب شکسته شدن ممنوعیت آن شد.
ادامه ممنوعیت عرضه قلیان در طول تاریخ
ممنوعیت استفاده از قلیان، در طول تاریخ ایران روند پر پیچ و خمی داشته است. این روند تا عصر حاضر ادامه داشت چنانکه در سال 71 جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات، ممنوعیت استعمال قلیان را به هیات وزیران، ریاست جمهوری و مجلس ارائه داد که از این سال تا سال 76 مصوبه مجموعه هیات دولت و مجمع تشخیص مصلحت نظام قرار گرفت و براساس آن استعمال سیگار و مواد دخانی در اماکن عمومی ممنوع اعلام شد. با این حال، ورق چندبار برگشت و قلیان دوباره بر میزهای قهوه خانه‌ها جا خوش کرد.
در سال 1383 باز مصرف قلیان در اماکن عمومی کشور ممنوع شد. ولی این ممنوعیت ادامه نداشت و در سال 1384 با اصلاح تبصره ماده1 آیین نامه ممنوعیت استعمال و عرضه سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی، قهوه خانه ها و رستوران‌های سنتی مجاز به عرضه سیگار و مواد دخانی شدند. اما به فاصله کمتر از یک سال، ورق باز هم برگشت! قلیان‌ها دوباره از قل زدن افتادند.
در همین مدت، هربار زمزمه‌های آزاد شدن مصرف قلیان به گوش می رسید، وزارت بهداشت به اشکال مختلف سعی در مقابله با این ایده‌ها می‌کرد. تا سال 1386 که وزارت بهداشت توانست ممنوعیت قلیان را دوباره مطرح کند. اما از سال 87 بود که خبرهای ممنوعیت عرضه قلیان در اماکن عمومی داغ‌تر شد. بر اساس قانون جامع کنترل دخانیات عرضه قلیان و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی ممنوع است اما با وجود تاکید بر ممنوعیت عرضه قلیان در سال 86، اجرای این قانون تا حدی متوقف شده‌بود، اما کمیسیون فرهنگی دولت مجداً این ممنوعیت را تصویب کرد. این مصوبه به وزارت کشور ابلاغ شد و قرار بود تا آخر سال اجرایی شود.
کمیسیون فرهنگی و اجتماعی دولت در سال 89 جمع‌آوری مجددقلیان‌ها را تصویب کرد و این مصوبه به تمام مراکز ذیربط ابلاغ شد. در سال 90 بود که فرمانده انتظامی تهران بزرگ از ممنوعیت ورود بانوان به چایخانه‌ها و قهوه‌خانه‌هایی که با قلیان از مشتریان خود پذیرایی می‌کنند خبر داد. در پی ممنوعت عرضه قلیان به بانوان، قهوه‌خانه‌های بسیاری پلمپ شدند اما با این وجود این امر همچنان به صورت غیر علنی ادامه یافت.
با ابلاغ جدید دیوان عدالت اداری در آبان ماه 1390، نامه سال 86 وزارت کشور باطل و ارائه قلیان با هر نوع تنباکو در قهوه‌خانه‌ها ممنوع شد البته بر این ممنوعیت در آبان 1391 نیز تاکید شد. معاون اجتماعی وزارت کشور نیز در 6 خرداد 1391 از اعمال ممنوعیت عرضه قلیان در رستوران‌ها، تالارها و مهمانپذیرها پس از هفته بدون دخانیات 10 خرداد خبر داد.
اینگونه بود که خبرهایی از راه‌اندازی اتاق قلیان در سفره‌خانه‌ها به گوش رسید و اتحادیه سفره‌خانه‌داران از ایجاد فضایی مناسب و استاندارد برای کشیدن قلیان در قهوه‌خانه‌ها خبر دادند. این نیز راهکاری جدید شد تا سفره‌خانه‌داران با تشکیل فضایی که در زمره فضاهای عمومی سفره‌خانه قرار نمی‌گیرد راهکاری برای ارائه قلیان بیابند.
مصوبه هشتمین جلسه ستاد کشوری مبارزه با دخانیات بر صدور مجوز فعالیت برای قهوه‌خانه‌های تازه تاسیس تاکید داشت البته این مجوز منوط به گرفتن تعهد از آنها برای عرضه نکردن قلیان بود. رئیس اتحادیه قهوه‌خانه‌داران و سفره‌خانه‌های سنتی در این خصوص گفته بود: « با محدود کردن عرضه قلیان، مصوبه‌ها و دستورهایی که هر بار به شکلی صادر میشود، نه تنها تعداد قهوه‌خانه‌ها در تهران کاهش یافته، بلکه همه پارک‌ها و کنار خیابان‌ها قهوه‌خانه و محلی برای مصرف قلیان شده است، این بهتر است یا داشتن مکانی با چارچوب و قانون که نظارت هم میشود؟»
علایی تاکید کرده‌بود: «اگر می‌خواهند کنترلی باشد چرا جلوی شرکت دخانیات را نمی‌گیرند و از کشت تنباکو جلوگیری نمی‌کنند؟ اگر نگرانی وجود دارد، چرا فرهنگ‌سازی نمی‌شود؟»
بنا بر گزارش خبرگزاری‌ها در سال 1391، هزینه ماهیانه سرانه مصرف قلیان در ایران حدود 215 هزار ریال است شاید یکی از دلایل این ماجرای پرپیچ خم همین هزینه باشد.
بر اساس گزارش وزارت بهداشت ،درمان و آموزش پزشکی حدود 28 درصد مصرف کنندگان قلیان را زنان تشکیل می‌دهند که این آمار رو به افزایش است. اما ممنوعیت عرضه قلیان به خانم‌ها یکی از خبرسازترین اخبار این حوزه پر پیچ و خم بود. چنانکه "محمد علی نجفی" رییس سازمان میراث و گردشگری در این خصوص گفت: «برای ارائه قلیان به مردم در اماکن عمومی اگر مجوز از میراث فرهنگی اخذ شده باشد دیگر هیچ مشکلی برای عرضه قلیان به خانم ها و آقایان وجود نخواهد داشت.»
او درباره محدودیت ها برای مصرف قلیان، توسط خانم ها هم گفته‌بود: «با این مخالفم، حالا بنده با همسرم یا دخترم رفتیم قلیان بکشیم دو پک هم آنها بزنند چه مشکلی دارد؟ می دانم خیلی ها با حرفهای من مخالف هستند اما ببینیم مجموع محدودیت ها قابل دفاع هستند؟ اگر نبود بدانیم بعضی محدودیت ها را زیاد به مردم تحمیل می کنیم و در تصمیمات، تردید کنیم.»
البته رییس سازمان میراث و گردشگری در یادداشتی که به منظور توضیح این صحبتها درخصوص کشیدن قلیان منتشر کرد نیز قلیان را تنها یک مصداق از پدیده‌ای دانست که می‌توان از آن به عنوان محدودیت‌های غیرضروری نام برد.
او در این خصوص گفت: «طبیعی است که همه ما دوست داشته باشیم، جامعه ما، جامعه‌ای عاری از هر نوع عمل ناپسند و غیراخلاقی باشد، اما آیا با منع و محدودیت موفق خواهیم شد؟ تجربه ما و کشورهای دیگر نشان داده است که منع و محدودیت کارایی چندانی ندارند و جز در مواقع ضروری کاربرد آن زیان‌هایی به بار می‌آورد که به نقض غرض اصلی منجر میشود.»
نجفی افزود: « من هم طرفدار گسترش قلیان کشیدن نیستم، بلکه ممنوعیت آن را محدودیت غیرضرور می‌دانم که عوارض نامناسبی دارد. بحث درباره قلیان کشیدن، بحث بین بد و بد‌تر است. عده‌ای خیال می‌کنند با منع و ایجاد محدودیت برای پدیده‌ای مثل قلیان یا پدیده‌های دیگری از این سنخ، همه چیز درست میشود. اما تجربه نشان داده است که چنین نیست. در ظاهر ممکن است بتوانیم قلیان را از اماکن عمومی تحت نظارت جمع کنیم، اما در واقع آن را به جای دیگری برده‌ایم، به جایی غیر قابل کنترل‌تر و پنهان‌تر که ممکن است با چیزهای دیگری هم گره بخوردکه متاسفانه گره خورده است.»
او درخصوص ایجاد حق انتخاب برای عرضه یا عرضه نکردن قلیان گفت: «عدم منع و محدودیت برای قلیان لزوما به معنی استفاده از آن در همه جا نیست. چنان که امروز هم در بسیاری از مراکز تفریحی قلیان مصرف نمی‌شود. هنوز می‌توانیم قهوه خانه‌هایی قدیمی در تهران و بسیاری از نقاط کشور بیابیم که صاحبان آنها به دلیل همین زیان‌هایی که ممکن است قلیان داشته باشد، قلیان سرو نمی‌کنند. اگر چنین منع و محدودیت‌هایی وجود نداشته باشد، حق انتخاب افزایش پیدا می‌کند و هر کس بنا به درک و علایق خود دست به انتخاب می‌زند.»
معاون رییس جمهور در ادامه پیشنهاد ایجاد فضاهایی برای ارائه قلیان را داد و گفت: «رستوران‌ها، کافه‌ها، قهوه خانه‌ها و مراکزی با شرایط و امکانات خاص باید وجود داشته باشند که در آن قلیان ارائه شود و مراکز عاری از قلیان نیز باید وجود داشته باشند و مردم حق دارند که کدام را انتخاب کنند. البته وظیفه دولت و دستگاه‌ها و رسانه‌های فرهنگی و اجتماعی نیز بر سر جای خود باقی است که باید مردم را نسبت به آسیب‌ها و زیان‌های مختلف مصرف مواد دخانی و از جمله قلیان آگاه سازند و راه‌های جذاب‌تری را برای گذران اوقات فراغت به آنها پیشنهاد کنند.»
اینگونه است که مسیر پر پیچ و خم ممنوعیت عرضه قلیان در اماکن عمومی تاکنون راه به جایی نبرده است. مسئولان پس از گذشت قرن‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که بهتر است شرایطی را بوجود آوردند تا انتخاب را به مردم واگذار کنند تا آنکه شرایطی بوجود آورند تا ممنوعیت‌ها، انگیزه‌ها را افزایش دهد.
منبع : خبرگزاری میراث فرهنگی
