کاخ عالی قاپو یا همان عمارت عالی قاپو که در عهد صفویه «دولتخانه مبارکه نقش جهان» و «قصر دولتخانه» نام داشته است در غرب میدان امام اصفهان (میدان نقش جهان) و روبروی مسجد شیخ لطف الله واقع شده است. این بنا پس از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان توسط شاه عباس اول بین سال های 971 تا 977 خورشیدی بعنوان مقر و دولتخانه حکومتی سلاطین صفوی شروع به ساخت شد. این عمارت نمونه منحصر به فردی از معماری کاخ های عهد صفوی است که در اوایل قرن یازدهم هجری به امر شاه عباس اول ساخته شده است و شاه صفوی، سفرا و شخصیت های عالیقدر را در این کاخ به حضور می پذیرفت. این عمارت طی 5 مرحله معماری و در زمان جانشینان شاه عباس اول بخصوص شاه عباس دوم و شاه سلیمان بین 70 تا 100 سال ادامه و تکمیل یافت. حتی به دلیل وجود کتیبه ای بخط نستعلیق در زمان شاه سلطان حسین، آخرین پادشاه صفوی، تزئینات طبقه سوم اضافه یا مرمت شده است.
کاخ عالى قاپو سه طبقه و هر طبقه منقسم به دو طبقه اطاق است که در واقع شش طبقه می شود و چون از بام طبقه آخر می توان تمام مناظر شهر را دید خود بام را هم یک طبقه حساب کرده اند و می گویند عالى قاپو هفت طبقه است. در نمایی دیگر می توان گفت بنای عالی قاپو با ارتفاعی حدود 36 متر تا کف بازار بلندترین عمارت چند طبقه تا چند دهه اخیر در شهر اصفهان بوده است. بدلیل اضافات و الحاقات معماری در هر سو نمایی متفاوت دارد به طوری که از جلو بنا از میدان نقش جهان 2 طبقه از پشت ساختمان 5 طبقه، از طرفین بنا 3 طبقه و با احتساب طبقه همکف بعنوان اولین طبقه، در کل 6 طبقه می باشد. در 28 مترى داراى ایوان بزرگى است که در میان ستون هاى آن حوض مسى قرار دارد که آب از آن فوران می کرده است.
هر طبقه، تزیینات مخصوص خود را دارد. در زمان شاه عباس دوم به بناى اصلى افزوده شده و شاه و میهمانانش از تالار همین عمارت، مناظر و چوگان و چراغانى و آتشبازى و نمایش هاى میدانى را تماشا مى کردند. با آنکه بعد از دوره صفویه به تزیینات آن لطمات جبران ناپذیری وارد شده است، با وجود این هنوز شاهکارهایی از گچبری ها و نقاشی های عهد صفویه را در بردارد و تماشاکنندگان را به تحسین و تمجید وا می دارد.
مینیاتورهای کار هنرمند معروف عهد شاه عباس، رضا عباسی که متأسفانه لطمات فراوان دیده است و نقاشی های گل و بوته، شاخ و برگ، اشکال وحوش و طیور و گچبری های زیبای طبقه آخر آن که به شکل انواع جام و صراحی در طاق ها و دیوارها و تعبیه شده است، از قسمت های جالب این بنای تاریخی است. ساختن و پرداختن اشکال گچبری در این قسمت از ساختمان که به «طاق صوت» مشهور است، برای آن نبوده است که در آنها جام و ظروف قرار دهنده، زیرا نوع این کار که با گچ تعبیه شده، بسیار ظریف است و کوچکترین اشاره ای که در اثر برخورد دست یا شیئی دیگر به آنها حاصل شود، آنها را در هم می شکند. بلکه غیر از نمایش یکی از انواع عالی تزیینات گچی که نوعی از هنر ایرانی است غرض عمده در تزیین اطاق های متعدد این طبقه آن بوده است که در این قسمت از عمارت، انعکاسات حاصله از نغمه ها و صداها طبیعی و بدون انعکاس صوت به گوش برسد. از فراز آخرین طبقه عالی قاپو بهترین منظره شهر تاریخی اصفهان و تغییرات و تحولات هزار ساله اخیر آن را می توان مشاهده نمود.
عالی قاپو به دو صورت تلفظ گردیده که برای هر کدام وجه تسمیه ای گفته شده است. آنچه بیشتر در محاورات و مکاتبات متداول می باشد عالی قاپو است که مرکب از کلمه عالی و قاپوی ترکی به معنی می باشد. یعنی باب عالی! همان طور که در عثمانی باب عالی معمول بوده، بین ایرانیان شیعه هم چنین بابی وجود داشته که مانند باب عالی عثمانیه، مورد احترام بوده استت و از این رو کلیه کسانی که می خواستند وارد عالی قاپو شوند باید خم شده، آستانه را بوسیده و داخل شوند، به طوری که حتی شاه عباس هم هنگام دخول به این عمارت از اسب پیاده می شده است. گذشته از این، عالی قاپو محل تحصن مقصران و گناهکاران بوده و هر گناهکاری که وارد درب عالی قاپو می گردیده کسی نمی توانست او را از آنجا بیرون بیاورد مگر به امر شاه صفوی و خلاصه اینکه عالی قاپو همان احترامی را داشت که باب عالی در عثمانی داشته است.
اما عده ای که آن را نوشته اند؛ معتقدند هنگامی که شاه عباس کبیر درب نقره را برای بارگاه حضرت امیرالمومنین علیه السلام به نجف برد و نصب کرد، دری را که پیش از آن در آنجا نصب شده بود برای تبرک به اصفهان آورد و در عالی قاپو نصب کرد. از این جهت آنرا علی قاپو و یا قاپی نامیده اند که این در منسوب به بارگاه امام علی است. از این رو مورد احترام شاه و مردم بوده و حتی تا چند سال پیش، مردم در اطراف آنجا آش ها می پختند و نذوراتی می کردند و به زنجیر جلو در مزبور، رشته هایی به عنوان دخیل می بستند.
احتمالا بنیان عمارت عالی قاپو از زمان سلطنت سلاجقه بوده که در زمان صفویه بازسازی شده آن همه زیبایی و شکوه در آن اعمال گردیده. چون این کاخ در مقابل باب عالی عثمانی ها قرار داشته فوق العاده در جهت عظمت و زیبائی آن همت مصروف داشته اند. کاخ عالی قاپو، دارای سه طبقه و هر طبقه نیز به دو طبقه تقسیم شده که در واقع شش طبقه می شود. گاهی خود بام را هم یک طبقه حساب کرده اند و می گویند عالی قاپو هفت طبقه است. ارتفاع آن 48 متر و در 28 متری دارای ایوان بزرگی است که در میان ستون های آن حوض مسی قرار دارد و آب از آن فوران می کرده است. گچبری و نقاشیهای عالی اطاق های متعدد آن، هر بیننده را خیره می کند که بیشتر این گچبری ها به شکل ساغر و جام های شراب است. این کاخ در غرب میدان نقش جهان قرار داشته و در مقابل آن، مسجد شیخ لطف الله واقع شده است.
شاه عباس کبیر بیشتر وقت خود را در این قصر بسر می برده و پذیرایی های رسمی را نیز به همینجا اختصاص داده و از بالای تالار؛ سان قشون و پیشکش های سفرا و چوگان بازی و یا نمایش پهلوانان را تماشا می کرده است.
آنچه عالی قاپو را در عدد آثار باشکوه و بسیار نفیس قرار داده؛ علاوه بر مینیاتورهای رضا عباسی، گچبری های آخرین طبقه است که به "اتاق موسیقی" یا "اتاق صوت" نیز معروف است. در این قسمت از کاخ، شکل انواع جام و صراحی در دیوار تعبیه شده که ساختن و پرداختن این اشکال به غیر از نمایش زیبایی، خلاقیت و ابتکار هنرمندان گچکار، برای این بوده که انعکاسات حاصل از نغمه های نوازندگان و اساتید موسیقی، به وسیله این اشکال گرفته شده و صداها طبیعی و بدون انعکاس به گوش برسند.
منبع: آنوبانینی
