در میان تقویم روزهایی هستند که خیلی به آن‌ها توجهی نمی‌کنیم و به سادگی از روی آن‌ها می‌گذریم. اگر تقویم خود را باز کنید و کمی به آن دقت کنید خواهید دید که 21 خرداد (10 ژوئن) روز جهانی صنایع دستی است. در واقع 21 خرداد روزی برای اهمیت دادن به آثار هنری است که روح و تمدن اقوام و ملل مختلف به آن گره خورده است. روزی برای بوسیدن دست زنان و مردانی که با فرهنگ غنی خود آثاری را خلق می‌کنند که مختص وطنشان است و این هنر گرانبها را از نسلی به نسل دیگر منتقل می کنند، به امید اینکه پایدار و درخشان باقی بماند.
انسان‌ها فرصتی برای بازدید و شناخت همه فرهنگها و قبایل ندارند اما روح آن‌ها همیشه در این باره کنجکاو است و می‌خواهد بیشتر و بیشتر بداند. دیدن صنایع دستی و هنرهای کاربردی می‌تواند یکی از جذاب‌ترین راه‌ها برای درک قبایل باشد، چون این آثار از فرهنگها و عقاید ساخته شده است و هنرمند خلاق با روحیه قبیله‌ای و ملی و با عشق به فرهنگ خود شروع به خلق آن‌ها می‌کند. هنرمند با خلق اثری جدید که با مواد موجود، رنگ‌ها و تزئینات دوست داشتنی که از اعتقادات و آرمان‌های سرزمین برآورده میشود، آن‌ها را به جهانیان معرفی می‌کند.
بعد از جنگ جهانی کشورها صنایع دستی را با رویکرد هنری و فرهنگی در نظر گرفتند و اولین کنفرانس بین المللی در 10 ژوئن 1964 در نیویورک برگزار شد. در این کنفرانس تعدادی از اساتید دانشگاه، هنرمندان، صنعتگران و ... از 40 کشور جهان شرکت کردند. در پایان این کنفرانس شورای جهانی صنایع دستی زیر نظر یونسکو تاسیس شد و از آن پس این روز را روز جهانی صنایع دستی نام گذاری کردند.
صنایع دستی چیست؟
به لوازم تزیینی که فقط با استفاده از دست یا ابزارهای ساده دستی تهیه می‌شوند صنایع دستی می‌گویند. معمولا این کلمه بیشتر برای روش‌های سنتی که از طریق آن کالایی را می‌سازند به کار می‌رود و وسایلی که به صورت عمده و با ماشین‌های مختلف ساخته می‌شوند در این دسته‌بندی قرار نمی‌گیرند.
اگر بخواهیم تعریف درست‌تری از صنایع دستی داشته باشیم بهتر است بگوییم کارهای دستی‌ای هستند که با کاردستی فرق دارند و هدف آن‌ها متفاوت است. صنایع دستی‌ها بیشتر از یک وسیله تزیین ساده هستند و استفاده روزمره دارند و علاوه بر این موارد در دسته کارهای فرهنگی قرار می‌گیرند. این در حالی است که کاردستی‌ها بیشتر برای سرگرمی و فعال‌سازی خلاقیت ذهن هستند. در صنایع دستی فرهنگ و هنر میراثی نهفته در کار است که ارزش این کار را بالا می‌برد و با کار دستی فرق دارد.
هنر صنایع دستی در قرن 19 میلادی در اروپا، آمریکای شمالی و استرالیا به منظور اصلاحات در طراحی و جنبش‌های اجتماعی شروع شد.
صنایع دستی در ایران علاوه بر اینکه یک هنر بسیار زیباست، یکی از جاذبه‌های گردشگری هم محسوب میشود. صنایع دستی ایران نشان از قدمت فرهنگ و تمدن آن دارد و هر نقش و نگار در صنایع دستی شهرهای مختلف متعلق به دوره خاصی از تاریخ است. ایران در حوزه صنایع دستی تنوع بسیاری دارد و خیلی از شهرهای ایران در این حوزه فعال هستند. همین موضوع باعث شده است که ایران اولین کشور با بیشترین شهر ثبت شده جهانی از نظر صنایع دستی باشد.
4 شهر ایران هم به تازگی از طرف شورای جهانی صنایع دستی به فهرست شهر و روستاهای دارای صنایع دستی اضافه شد. شیراز به عنوان شهر جهانی صنایع دستی، زنجان به عنوان شهر ملیله دوزی، همدان بابت مبلمان منبت کاری و قاسم آباد به عنوان روستای جهانی چادر شب بافی در این لیست قرار گرفتند. تاکنون 48 شهر و روستا در دنیا توانسته‌اند وارد این لیست شود که 40 مورد از آن‌ها در آسیا و منطقه اقیانوسیه قرار دارند که 14 مورد از آن‌ها متعلق به ایران است. از 8 مورد باقی مانده هم 2 مورد مربوط به اروپا و 6 شهر متعلق به آمریکای لاتین هستند.
بیشترین صنایع دستی ایران به کمک مواد اولیه‌ای مانند مس، فیروزه، پشم گوسفند، ابریشم و ... ساخته می‌شوند زیرا ایران دارای منابع بسیاری از این مواد است. هر شهر ایران آثار مخصوص به خود را دارد که در ادامه با آن‌ها آشنا خواهید شد.
آشنایی با شهرهای صنایع دستی ایران
اصفهان یکی از شهرهای تاریخی ایران است. این شهر به دلیل داشتن صنایع دستی فراوان و متنوع مهد صنایع دستی ایران نامیده میشود. از صنایع دستی این شهر می‌توان به میناکاری، خاتم کاری، منبت کاری، قالی بافی، گچ بری، ملیله سازی، قلمکاری، فیروزه کوبی، نگارگری، سوزن دوزی، کاشی سازی، قلم زنی، نقره سازی، هنر مشبک و صحافی اشاره کرد. به دلیل تنوعی که این شهر در صنایع دستی دارد بسیار مورد توجه گردشگران قرار می‌گیرد و کسی دست خالی از آنجا باز نمی‌گردد.
- سیرجان کرمان
صنایع دستی‌های شهر کرمان آنقدر زیبا و ظریف است که شما را در خود غرق می‌کند. پته دوزی، قالی بافی، گلیم، جاجیم و خورجین بافی از آثار مهم این شهر است که طرفداران بسیاری دارد و مورد توجه اکثر گردشگران قرار می‌گیرد. یکی از زیباترین نمونه‌های پته دوزی را می‌توانید در مقبره شاه نعمت‌الله ولی مشاهده کنید.
همانطور که قبل‌تر ذکر کردیم شیراز از طرف شورای جهانی صنایع دستی به عنوان شهر جهانی صنایع دستی انتخاب شده است. صنایع دستی شیراز سرشار از رنگ است و با رفتن به بازارهای صنایع دستی این شهر وارد دنیای رنگ‌ها خواهید شد.
قالی شیراز، گبه، گلیم، بوریا بافی، کاشی هفت رنگ، خاتم کاری، معرق کاری، نقره کاری، منبت کاری، قلم زنی، سفال و اشیای سرامیکی، پارچه‌های رنگی عشایر، گیوه، شیشه گری، نمدمالی و مینیاتور از نمونه آثار صنایع دستی شیراز است.
- لالجین همدان
همدان پایتخت تاریخ و تمدن ایران است و یادگارهای زیادی از دوره‌های مختلف در این شهر باقی مانده است. صنایع دستی همدان شامل طلاکوبی و نقره کوبی، طلاکاری روی شیشه، سفال و سرامیک، شیشه هفت رنگ، محصولات چرمی، صنایع چوبی، ظروف مسی، صنایع شیشه، قلم زنی روی مس، قالی و گلیم بافی، گیوه بافی، مروار بافی و بسیاری موارد دیگر مانند سوزن دوزی، حجاری، نساجی، ساخت ساز و ... میشود و منبت کاری و صنایع مبلمان این شهر از آثار صنایع دستی پراهمیت آن است.
- قاسم آباد گیلان
قاسم آباد و چادر شب‌هایش. اگر قاسم آباد را بشناسید حتما اسم چادر شب هم به گوشتان آشنا خواهد بود. چادر شب‌ها در قاسم آباد معمولا برای بستن دور کمر خانم‌ها به هنگام کار است اما امروزه برای کاربردهای دیگر مانند رو میزی، کلاهک آبازور، رو تلویزیونی و حتی پیراهن مردانه هم دارد. این چادر شب‌ها به صورت تک رنگ یا چهارخانه بافته می‌شوند و قواره‌های آن‌ها با هم متفاوت است و رنگ اصلی به کار رفته در آن‌ها معمولا قرمز است. اگر مسیرتان به روستای زیبای قاسم آباد افتاد از چادر شب غافل نشوید.
- میبد یزد
از گذشته‌های دور هنر مردم یزد و صنایع دستی آن‌ها مورد توجه گردشگران قرار می‌گرفت. بسیاری از صنایع دستی‌های شهر یزد به مرور زمان و عوض شدن سلایق مردم فراموش شدند و دست از تولید آن‌ها برداشتند. از صنایع دستی مهم یزد می‌توان به قالی بافی، زیلو بافی، ترمه، چادر شب، زری بافی، شمد بافی، سفال و سرامیک، گیوه بافی، کاشی سازی، قلم زنی و نمد مالی اشاره کرد.
زنجان را همه به چاقوهایش می‌شناسند. اما این شهر هم مانند شهرهای دیگری که نام بردیم در صنایع دستی دارای اسم و رسم است. ملیله کاری، چاروق دوزی، چاقو سازی، مسگری و بافت فرش و گلیم و جاجیم با طرح‌های خاص و مخصوص زنجان از صنایع دستی این شهر است.
با چند مورد از شهرهایی که در صنایع دستی حرف اول را می‌زنند آشنا شدیم. در ایران افراد در شهرها و قوم‌های مختلف برای تهیه چند مورد از صنایع دستی مانند قالی بافی، ظروف مسی و شیشه‌ای، سرامیک و سفال، معرق و میناکاری، زیورآلات باستانی، قلاب دوزی و سرمه دوزی تبحر خاصی دارند و این صنایع دستی‌ای که نام بردیم از صنایع دستی برتر کشور به حساب می‌آیند.
تبریز شهر هنر و زیبایی است. از آثار صنایع دستی تبریزی‌ها اول از همه می‌توان فرش را نام برد که زبانزد خاص و عام است. اما صنایع دستی این شهر زیبا به همین مورد ختم نمی‌شود. سفالگری، سوزن دوزی، معرق کاری، قلم زنی روی مس، کفش دوزی، کنده کاری، گلدوزی، منبت کاری، نقاشی روی سرامیک، نگارگری و نقره کاری از دیگر آثار صنایع دستی این شهر هستند.
یکی از دلایل اصلی سفر هر فرد، برای سفر به مشهد زیارت حرم مطهر امام رضا است. بعد از زیارت هنگامی که برای خرید سوغاتی‌های تبرک این شهر روانه بازار می‌شوید از صنایع دستی مشهد غافل نشوید. مشهد قطب صنایع دستی کشور محسوب میشود. از آثار صنایع دستی مشهد می‌توان به فرش مشهد، پوستین دوزی، گلیم بافی، سنگ تراشی، نمد بافی، سماور سازی، فیروزه تراشی، ارغوان سازی و آینه کاری اشاره کرد.
- مریوان کردستان
صنایع دستی مریوان اکثرا صنایعی هستند که از طریق بافتن به دست می‌آیند مانند کلاش بافی، شال بافی، موج بافی، گلیم بافی، نمد بافی، جاجیم بافی و ساخت گیوه. معروف‌ترین صنایع دستی این شهر گیوه‌های آن است که در خود کردستان جز لباس رسمی اهالی آن به حساب می‌آید.
- آباده
منبت کاری‌های آباده شهرت جهانی دارد و حتی نمونه‌هایی از آن در موزه‌های جهان هم قرار گرفته است. اما به جز منبت کاری این شهر صنایع دستی دیگری هم مانند گیوه، قالی بافی، گلیم بافی، جاجیم بافی و از این نمونه‌ها دارد که ساخت آن‌ها در این شهر رواج دارد.
- کلپورگان سیستان و بلوچستان
روستای کلپورگام مرکز تولید صنایع دستی سفالی به روش ماقبل تاریخ است و حتی هنگامی که می‌خواهید وارد این روستا شوید تابلویی خواهید دید که روی آن نوشته شده روستای سفالگری کلپورگان. در این روستا موزه‌ای به نام موزه خاک وجود دارد که نشان دهنده تداوم حیات شش هزار ساله نوعی سفال داغدار براق با فرم ها و نقوش پیش از تاریخ در ایران است.
- خراشاد خراسان جنوبی
توبافی یا همان پارچه بافی در روستای خراشاد از مهم‌ترین صنایع دستی این روستا است. برای توبافی از مواد اولیه‌ای مانند پنبه، ابریشم یا کرک استفاده می‌کنند و آن‌ها را می‌ریسند تا تبدیل به نخ شود. سپس این نخ‌ها را می‌جوشانند و به کمک کمی آرد کاری می‌کنند تا آن‌ها ضخیم‌تر شوند و در نهایت به کمک چرخ پارچه بافی این نخ‌ها تبدیل به پارچه می‌شوند.
- ملایر همدان
ملایری‌ها شهر خود را شهر مبلمان و منبت می‌دانند. همین‌طور این شهر در شورای جهانی صنایع دستی با عنوان شهر منبت به ثبت رسیده است. ملایر بیش از پنج هزار کارگاه تولید مبل و منبت، ۹ هزار استادکار و منبت کار و بیش از ۲۰ هزار هنرمند فعال در این رشته دارد.
تهیه و تالیف: لست‌سکند
