عید قربان در میان ترکمن‌ های ایران

 همهمه و بروبیاها از چند روز پیش از عید شروع می‌شود. عیدی که چون همسفر سالشمار قمری است، هر دفعه قرعه‌اش به نام یک روز خورشیدی میفتد و بین بهار و تابستان و پاییز و زمستان سفر می‌کند.  با اینکه آداب و رسومش مشخص است امّا در هر فصلی، حال و هوای مخصوص خودش را دارد.

خیابان‌های پر رفت و آمد بندر ترکمن و گنبد کابوس و هر جا که ترکمن نشین است در تکاپوی آمدن عید به رفت و آمد رهگذران خیره می‌شوند. بازار آجیل و شیرینی دست فروش‌ها به راه است. خانه‌ها که هیچ، خود صاحب خانه‌ها هم حتی نونوار و مرتب می‌شوند تا عید مهمانشان شود. کافی است این روزهای پرهیاهو مهمان خیابان‌ها و خانه‌های ترکمن صحرا باشید تا خیالتان به آخرهای اسفند پرواز کند، همان دمادم غروب سال کهنه و طلوع سال نو که در شب‌های پیش از آمدن عید، ترکمن صحرا را هم در آغوش می‌کشد. همه چیز برای قربان بایرام (Qorban Bayram) آماده است حتّی گاو، گوسفند یا شتری که در حیاط خانه می‌گردد، آخرین نفس‌هایش را می‌شمارد تا عید قدم روی شاهرگش بگذارد و سهمی از شادمانی عیدانه مومنان شود.

روز عید قربان

حمام عید (قربان شور)

صبح عید قربان که می‌رسد و اذان نماز عید با نورهای صبحگاهی از شکاف پنجره‌ها اهل خانه را خبر می‌کند. پیش از رفتن برای به جا آوردن نماز عید، حمام می‌کنند که به این حمام «قربان شور» می‌گویند. کودکان هم که از راه رسیدن عید، سر ذوقشان آورده می‌خوانند: «قربان شور. سنم شور. منم شور. اینکی یلا قربان چالمه بلماینگ زار»، «قربان شور، تو هم بشور و من هم بشورم سال آینده که قربانی انجام می‌شود من در آن سال برای قربانی کردن به دیگران نیازی نداشته باشم و خودم بتوانم قربانی کنم».

نماز عید

حالا وقت نماز عید رسیده. مردان ترکمن‌، قالیچه و سجاده به دست راهی مساجد و عیدگاه می‌شوند تا یکصدا نماز عید به جا آورند. رفت و آمدها از همین اول صبح شروع می‌شود. بعد از نماز، اگر از پشت پنجره یا روی بالکن خیابان و کوچه‌های قدیمی را نگاه کنید، متوجه جمعیتی می‌شوید که با قالیچه‌های ترکمنی زیر بغلشان از نماز می‌آیند و همین‌ جزییات، عید قربان ترکمن‌ها را از باقی جدا می‌کند. عیدی که در کنار عید فطر، از مهمترین اعیاد ترکمن‌ها محسوب می‌شود و برایش سنگ تمام می‌گذارند.

قربانی کردن

عبادت که تمام شد، نوبت یادآوری یک رسم دیرینه تاریخی می‌رسد؛ رسمی که ما را به صحرای عبودیت حضرت ابراهیم می‌برد و لحظه‌ای که به شکرانه پذیرش آزمون بندگی‌اش، قربانی کرد. حالا بعد از گذشت هزاران سال، مسلمانان در عید قربان با قربانی کردن به یاد می‌آورند که همواره باید نفسشان را چون پیامبر حنیف، در پیشگاه آنکه می‌پرستند، قربانی کنند.مردهای خانه مشغول قربانی کردن می‌شوند. بعد از قربانی، خونی از حیوان قربانی شده را به پیشانی همه افراد خانواده می‌مالند چرا که به تقدس این خون باور دارند و معتقدند سرنوشت آنها را تغییر خواهد داد.

خوراکی‌های عید قربان

گوشت قربانی سر سفره‌شان هم می‌آید تا قوت بدنشان شود و چشم زخم را از آنها دور کند. گوشت‌ها را به شیوه خودشان می‌پزند که به «قرمه شوری» معروف است.

چاپاد هم عضو دیگر سفره ترکمن‌ها در روز عید است؛ نانی روغنی که به مناسبت عید قربان می‌پزند.

دید و بازدید

 بعد از اینکه کارشان به پایان می‌رسد، در هر خانه‌ای را بزنید، مهمان سفره عیدشان خواهید شد همراه با کباب تازه قربانی. حجم قربانی‌ها به اندازه‌ای زیاد است که بعضی مسافران جوی‌های آب بین خانه‌ها را به حمام خون تشبیه کرده‌اند.

تاب سواری و بازی‌های محلی

کودکان برای عید نسخه خودشان را دارند. بزرگ‌ترها که مشغول به جا آوردن آداب و رسوم عید قربان هستند، کودکان هم مراسم بازی‌هایشان را به راه می‌کنند و مشغول تاب سواری و بازی می‌شوند. پسرها «آل قاشلی»، «چوریک دپتدی»، «کیملرده کیمینگ»، «اشک میندی» بازی می‌کنند و دختران هم مشغول «آییم ترک»، «گونیم ترک» و «پس پسه» می‌شوند.

البته تاب سواری فقط مخصوص کودکان نیست و بزرگترها هم در این عید تاب بازی می‌کنند و معتقدند گناهان را می‌ریزد.

سخن آخر

 این جشن پر طمطراق ترکمن‌ها تا سه روز ادامه دارد و از آن جشن‌های معروفی است که شاید نمونه‌اش را هیچ جای دیگری نبینید. شاید اگر برای دیدن این رسم قدیمی، راهی شهرهای کوچک و روستاها شوید، اصالت با حجم وسیعتری در انتظارتان باشد و بی کم و کاست‌تر شاهد برگزاری آیین عید قربان باشید. آخر می‌دانید، شهرهای بزرگتری که درهایشان به روی مدرنیته و زندگی جدید گشوده شده، مختصرتر از قدیمی‌ها  این جشن را برگزار می‌کنند.

تألیف: لست سکند

منبع: کتاب ایرانیان ترکمن از اصغر عسگری خانقاه و کتاب قوم ترکمن جعفر یوسفی، خبرگزاری مهر