اگر نگاهی به رد پای اسب در فرهنگ ایران بیندازید بدون شک متعجّب خواهید شد! اسب امروزه برای ما تفاوت چندانی با حیوانات دیگر شاید نداشته باشد امّا در فرهنگ پیشینیان ما نق مهمی ایفا می‌کرده است. تا جایی که حتّی در درمان بیماری‌ها هم جایگاهی برای اسب در نظر می‌گرفتند و روی کمکش حساب باز می‌کردند.
پیش از این درباره اسب در فرهنگ مردم ترکمن صحبت کردیم. امّا این نقش آفرینی اسب فقط به فرهنگ مردم ترکمن محدود نمی‌شود و در مراسم و آداب و رسوم همه ایرانی‌ها جایگاه ویژه‌ای دارد. در این متن می‌خواهیم به همین نقش آفرینی اسب در آداب و رسوم ایرانی بپردازیم و ببینیم در مناطق مختلف ایران، اسب چگونه در مراسم شرکت داده میشود.
به صورت کلی، اسب‌ها معمولا در مراسمی مثل بازی‌های میدانی و آیین‌ها و سوگ نمایش‌ها حضور داشتند؛ گاهی اسب نقش محوری و مهم در مراسم داشت و گاهی جزئی از مراسم شمرده میشد. در زیر مراسمی که اسب در آنها نقش Canibalizationآفرینی می‌کرده را بیان می‌کنیم.
آیین چمر
در آیین چمر (که می‌گویند بازمانده رسم سیاوشان است) که هنوز در مناطق غربی ایران مثل اقوام لر و کرد برگزار میشود، اسب نقش مهمی دارد. به این صورت که وقتی بزرگ ایل یا فرد مهمی از دنیا می‌رود، اسب او را با پارچه‌های رنگی و گاه پارچه‌های سیاه تزیین می‌کنند، کلاه و دستارش هم روی اسب می‌گذارند، تفنگش را به عنوان نمادی از شجاعتش واژگون از اسب آویزان می‌کنند و در نهایت اسب را به همین صورت آراسته شده برای شروع رسم به چمرگاه می‌برند.
گفته شده که در بعضی مناطق، گاهی موی دم و یال اسب را می‌برند. این کار ریشه‌ای کهن در باورهای مردم دارد و گفته شده در داستان رستم و اسفندیار هم به این باور اشاره شده:
بریده بش و دم اسپ سیاه پشوتن همی برد پیش سپاه
این اسب آراسته شده با پارچه‌ها و وسایل متوفی نشان دهنده دلاوری، شجاعت، مردانگی و مقام او میان طایفه است. بنابراین در این رسم کهن، اسب به عنوان بازمانده از شجاعت فرد، نقش مهمی در برگزاری آیین چمر ایفا می‌کند.
آیین زروان
آیین زروان منظور نمایشی است که برگزار میشده و در آن اسب سفید و سیاهی نقش آفرینی می‌کردند؛ اسب سفید به عنوان نماد زندگی و اسب سیاه به عنوان نماد مرگ.
گفته شده برای برگزاری این نمایش، افراد برگزار کننده لباس سفید می‌پوشیدند و در برابر سوارانی با لباس مشکی قرار می‌گرفتند. مفاهیم زروانی به باورها و اندیشه‌های پیش از اسلام بازمی‌گردد که جهانبینی خاص خودش را دارد.
تعزیه‌های محرم
اسب جایگاهش را پس از اسلام هم حفظ کرد و نقش آفرینی‌اش در مراسم و باورهای مردم ایران، فقط به آیین‌های پیش از اسلام محدود نمی‌ماند. این خود نشان دهنده جایگاه عمیق اسب در ذهن مردم ایران است. یکی از مراسمی که پس از اسلام و به مناسبت سوگواری امام شیعیان در ایران رایج شد، تعزیه‌های ماه محرم بود که حالت نمایش و روضه داست. در این نمایش‌ها، اسب حتما باید حضور می‌داشت. مخصوصا هنگام اجرای نبردها میان سپاه امام حسین (ع) و یزید، اسب‌های متعددی در نمایش حاضر می‌شدند. البته تمکن مالی برگزار کننده تعزیه هم شرط بوده که با توجه به تمکن مالی او تعداد اسب‌های شرکت کننده مشخص می‌شدند.
اسب در تعزیه‌ها به اندازه‌ای در برگزاری مراسم اهمیت داشت که در تعزیه‌های دولت، اسب امام حسین (ع)، ذوالجناح را از اصطبل شاهی انتخاب می‌کردند. اسب‌ها در تعزیه‌های زنانه هم حضور داشتند و فقط به بخش مردان محدود نمی‌شدند.
دسته‌های عزاداری محرم
علاوه بر تعزیه‌ها، اسب‌ها در دسته‌های عزاداری عاشورا هم مقش مهمی داشتند. درست است که امروزه اسب‌ها را چندان در مراسم محرم نمی‌بینیم امّا در گذشته بسیار مهم بودند. به این صورت که در گزارش جهانگردان آمده که دو طرف خیابان، قطاری از اسب‌های یدکی با زین و یراق زیبا و مجلل حرکت می‌کردند. جلو هر کدام مردی روی اسبی بدون زین و یراق نشسته بود و افسار این اسب‌های آراسته را می‌کشید.
گاهی برای رساندن مفهوم این روز، اسبی سفید می‌آوردند و قطره‌های خون روی آن می‌ریختند تا ذوالجناح در ظهر عاشورا را تداعی کند.
مثلا در گزارش ویلسن آمده در تبریز، دسته‌های عزاداری با حضور اسب‌ها برگزار میشده و اسب‌ها بدون سوار و با ساز و برگ مجلل حرکت می‌کردند. اسبی بدون سوار هم به نشانه ذوالجناح همراه با اسب دیگری با دو کبوتر سفید حضور داشتند. این کبوترها پیک‌های رساندن خبر شهادت هستند. چند اسب دیگر هم در صحنه بوده‌اند که کودکانی با سر و روی خون آلود را به پشت خود بسته بودند که این‌ها نمادی از اسیران کربلا هستند.
مراسم خاکسپاری اسب
جایگاه اسب به اندازه‌ای در میان مردم ایران قوّت دارد که در بعضی جوامع حتّی مراسم خاکسپاری برای اسبان خاص برگزار می‌کنند. این اسب ممکن است یا صاحبش فوت شده باشد یا با وجود شهرتش در جنگی کشته شده. گفته شده این مراسم خاکسپاری اسب ریشه‌های کهن دارد و حتّی در شاهنامه و داستان خاکسپاری رستم و رخش به آن اشاره شده. از این گذشته، حتّی در مستندات باستان شناسی هم مدارکی برای این رسم دیرینه پیدا شده که نشان دهنده علاقه مردم به این حیوان نجیب است.
مراسم عروسی
تا اینجا بیشتر درباره نقش اسب در مراسم سوگواری گفتیم. امّا اسب در شادی‌ها هم همراه ایرانیان بوده و جزئی از مراسم آنان محسوب میشده است. مثلا در مراسم عروسی میان اقوام مختلف ایرانی اسب را می‌بینیم که همراه با شال‌های رنگی عروس و داماد را حمل می‌کند و با توجه به آداب و رسوم هر قوم، نقش آفرینی می‌کند. مثلا گفته شده در شهرهای شمال خراسان، عروس را بر اسب تزیین شده با شال‌های ابریشمی سوار می‌کردند و افسارش را به دست مردان رشیدی از خانواده داماد می‌دادند. پسربچه 4 یا 5 ساله‌ای را پشت عروس سوار اسب می‌کردند و اعتقاد داشتند با این کار، فرزند اول عروس، پسر میشود. داماد هم به همراه جوانان فامیلش، عروس را همراهی می‌کردند و یکی از آنها این شعر را به زبان محلی می‌خواند:
اسب کهر را بیاورید تا عروس سوار شود؛ اجازه دهید تا عروس از خانه درآید؛ از ۳ خواهر، این یکی عروس شد، و به اسب عروسی سوار گردید؛ کمر عروس را بستند؛ به اسب سوارش کردند ...
بنابراین هر منطقه‌ای با توجه به فرهنگش به نوعی اسب را در مراسم شادی و عروسی شرکت می‌داد.
مراسم اسب چوبی
استفاده دیگر ایرانیان از اسب در مسابقات اسب سواری و حرکات نمایشی بود. گاهی این سرگرمی‌ها در عروسی‌ها و جشن‌ها برای مردم به پا میشد، مثل نمایش «اسب چوبی» که ریشه‌های حماسی و اسطوره‌ای هم داشت. این رسم از نمایش‌های جالب مراسم عروسی بود که مخصوصا در روز حمام رفتن عروس و داماد در میان بعضی اقوام اجرا میشود.
ماجرای این نمایش به این صورت است که رقصنده یا چوب‌باز با شمشیری در دست داخل اسبی چوبی قرار می‌گیرد که با پارچه‌های رنگی تزیینش کرده‌اند. او همراه با موسیقی سرنا و دهل نوازندگان، حرکات نمایشی انجام می‌دهد و رقصندگان دیگر هم همراهش می‌رقصند. اگر این نمایش روز عروسی اجرا شود، عروس و داماد سوار بر اسب‌هایشان روبه‌روی هم قرار می‌گیرند و برای هم سیب پرتاب می‌کنند. سیب به هر طرف برود، اسب چوبی و رقصندگان هم به همان سمت می‌روند. در آخر نمایش هم سواران خانواده عروس و داماد به صورت ساختگی با هم نبرد می‌کنند.
مراسم میر نوروزی
اسب در مراسم میر نوروزی نزدیک بهار هم نقش مهمی داشته که در مطلب میر نوروزی به صورت تفصیلی به آن پرداختیم. این رسم که مانند جشن احمق‌ها در کشورهای اروپایی بود، نزدیک بهار برای چند روزی حکومت و سیاست‌های حکومت را به تمسخر می‌گرفت و در هر منطقه به شکل ویژه خودش برگزار میشد. اسب‌ها هم در این مراسم نقش داشتند؛ معمولا حاکم دروغین را با لباس‌های فاخر بر اسب سوار می‌کردند و ملازمان او هم سوار و پیاده در کنارش حرکت می‌کردند.
سخن آخر
بدون شک مراسمی که نام برده شد، تنها آیین‌هایی نیستند که از اسب استفاده میشود و به این لیست، موارد بیشتری می‌توان اضافه کرد. البته در دنیای مدرن امروزی که فرهنگ‌های گذشته تا حدودی رنگ باخته‌اند و فقط رد محوی از آنها بین اقوام قدیمی به جا مانده، نمی‌توان انتظار داشت که این مراسم همچنان اجرا شوند. امّا گاهی هم به صورت تغییر یافته یا مختصر هنوز هم اجرا می‌شوند. خواندن و آگاهی از آنها می‌تواند ما را در حفظ و احیای آنها یاری کند زیرا تمام این مراسم ریشه‌های فرهنگی ما را تشکیل می‌دهند که نابودی تک‌تکشان، فرهنگ چندین هزار ساله ایرانی را با خطرات جدی مواجه می‌کند.
تألیف: لست سکند
منبع: دایره المعارف بزرگ اسلامی
