کلیسای مسروپ مقدس؛ تنها کلیسای ثبت ملی ارامنه مشهد

مشهد را با گنبد طلایی امام هشتم می‌شناسیم. مکانی برای زیارت و انجام مناسک دینی. بیشتر گردشگران هم به همین منظور به این شهر بزرگ سفر می‌کنند. امّا بد نیست موقع سفر کردن کمی کنجکاو باشیم و سراغی از جاذبه‌های پنهان مقصدمان هم بگیریم. ممکن است در همین پرسه‌زنی‌ها، چیزهایی به چشممان بخورد که تصورمان را از مقصد تغییر دهد. همین‌هاست که شناخت ما را از شهرها عمیق‌تر می‌کند.

می‌دانیم که ایران را به عنوان کشور مسلمان می‌شناسند امّا درصدی از پیروان ادیان دیگر هم در شهرهای مختلف ایران زندگی می‌کنند. تصوّرمان از مشهد این است که همه مسلمان و شیعه مذهب هستند، امّا چنین تصوّری چندان منطبق با واقعیت نیست و مشهد هم مثل باقی شهرها یا کشورهای دنیا، ساکنینی با ادیان دیگر هم در دل خود جای داده است. مثالش، یافتن همین کلیسایی است که موضوع این مطلب است. می‌خواهیم ببینیم داستان این کلیسای تاریخی درون مشهد چه بوده و چه ویژگی‌هایی دارد.

ارامنه از چه زمانی به مشهد آمدند؟

پیش از این در مطلب «جذاب‌ترین کلیساهای تبریز» تاریخچه مختصری از حضور ارامنه در ایران گفتیم. بنابراین ارامنه سال‌های سال است در ایران حضور دارند و الان دیگر جزو ایرانیان محسوب می‌شوند. کلیساهای تاریخی هم نشان دهنده حضور آنهاست.شاید برایتان سوال شود که چرا مشهد؟ حضور ارامنه در شهرهای ارمنی‌نشینی مثل آذربایجان برایمان مشخص است امّا در شهرهای دیگر، معمولا علل سیاسی و اقتصادی دارد. گفته شده نادرشاه افشار طی جنگ‌هایش با عثمانی، تعدادی از ارامنه را از جلفا به مشهد انتقال داد و همین مسئله باعثث حضور ارمنیان در مشهد شد. به نظر می‌رسد بعد از این مهاجرت، رفتار شایسته‌ای از طرف حکومت با آنها نمی‌شده و فقط می‌توانستند در مشاغل زرگری، جواهرسازی و بازرگانی فعّالیت داشته باشند!

تاریخ کلیسای مسروپ مقدّس به چه دوره‌ای برمی‌گردد؟

با این توضیحات مشخص می‌شود که ارامنه چطور به مشهد آمدند. ممکن است پیش از این کلیسا، عبادتگاه‌های دیگری هم برای خود داشته‌اند. حتّی گفته شده نادرشاه برایشان کلیسایی برپا کرد، امّا در حال حاضر اثری از آنها به جای نمانده.

کلیسای مسروپ مقدس قدمتش به دوره پهلوی اول برمی‌گردد و تاریخ تأسیس آن را 1941 میلادی می‌دانند. گفته شده این کلیسا توسط ارامنه مشهد برای عبادتشان در خیابان ارگ (امام خمینی امروز) در حوالی میدان سوم اسفند (ده دی امروز)ساخته شده. داستان از این قرار بود که با افزایش جمعیت ارامنه در مشهد، آنها از استاندار خراسان، درخواست ساخت نمازخانه‌ای کردند که با آن موافقت شد و کلیسای مسروپ مقدّس ساخته شد. البته با وجود اینکه نام آن مسروپ مقدس است، مردم این کلیسا را با نام‌های مریم مقدّس و کلیسای ده دی هم می‌شناسند. این کلیسا زیر نظر خلیفه‌گری ارامنه جلفا در اصفهان بود. با موافقت استانداری، بعد از سه سال نامه‌نگاری در نهایت توانستند قطعه زمینی 223 متری کنار خندق شهر بخرند و کلیسا را بنا کنند. امّا در همان دوران پهلوی، به مرور ارامنه از مشهد مهاجرت می‌کنند.

مسروپ ماشتوش که این کلیسا به نامش ساخته شده، ابداع کننده الفبای ارمنی است. به همین دلیل با نام مسروپ مقدس، کلیساهایی در اراک و رشت هم ساخته شده است.

گفته شده کلیسای مسروپ مقدس تا اواخر دهه 70 هم برقرار بوده و کشیش در آن مستقر بوده، امّا با مهاجرت ارامنه، این کلیسا هم تقریبا تعطیل شد و به حالت مخروبه درآمد. در سال 1384 به دلیل جایگاه و اهمیت این کلیسا، با مشارکت شورای خلیفه‌گری ارامنه تهران و میراث فرهنگی، این کلیسای 76 ساله به ثبت ملّی درآمد و در چند مرحله مرمّت و بازسازی شد.

گشتی در کلیسای مسروپ مقدس

اول از همه دو گنبد مخروطی کلیسا با صلیب‌های آهنی رویشان به چشم می‌آیند که روی بنا قرار گرفته. گنبد بزرگتر، همان تالار اصلی کلیساست که اگر به دورش نگاه کنید، حاشیه‌ای از کاشی‌های سفید با نقش‌های سبز رنگ دور تا دور آن می‌بینید. گنبد دیگر هم روی در ورودی نصب شده است.

در ابتدا که کلیسا ساخته شد، به دلیل فضای خالی که اطرافش وجود داشت، برایش سه ورودی در نظر گرفته بودند، امّا به مرور با ساخت کتابخانه و مدرسه و خانه کشیش و ساخته شدن اطراف کلیسا، همین یک ورودی برایش ماند. متنی که در ورودی نصب شده به زبان ارمنی، تاریخ بنا را درج کرده است. ناقوس کلیسا هم روی همین ورودی نصب کردند امّا برای نصب آن در ابتدا با مشکل مواجه شدند. تا اینکه هنگام مراسم 2500 ساله دوره محمدرضاشاه می‌شود و پادشاه دستور می‌دهد که برای روز جشن، ناقوس کلیسا به صدا درآید. ارمنیان هم از فرصت استفاده می‌کنند و از اصفهان ناقوس را به مشهد میاورند و آن را نصب می‌کنند.

پلان این کلیسا تقریبا شکل ذوزنقه‌ای دارد و زیربنایش 300 مترمربع است. نقاشی‌های اهدایی کلیسا، قدمت 30 تا 70 ساله دارند. ظروف قدیمی نقره این کلیسا همراه با تابلو سوزن دوزه حضرت مریم، به موزه تهران منتقل شده‌اند.

 انجیل‌های متعددی به زبان ارمنی و فارسی در این کلیسا هست. یک صلیب فلزی مخصوص هم که در کاشان ساخته شده، روی میز نان و شراب قرار دارد که مخصوص مراسم تقدس است. 

قسمت جنوبی کلیسا، اتاقی هست که از آن به عنوان کتابخانه استفاده می‌کردند. گفته شده این کتابخانه، میراث ارامنه سبزوار و قوچان بوده که در سال 1340 مجموعه‌هایی از سبزوار به اینجا منتقل شده. حدود 4000 جلد کتاب در این کتابخانه وجود دارد که بیشتر هم به زبان ارمنی و روسی است. متاسفانه رطوبت، این کتاب‌ها را در معرض نابودی قرار داده بود، به همین دلیل آنها را به فضای امن‌تری منتقل کردند.

مدرسه آرین، مدرسه ارامنه در مشهد

مدرسه آرین کنار کلیسا، به عنوان مدرسه ویژه ارامنه در ضلع شمالی کلیسا، بعد از بنای کلیسا ساخته شده. این مدرسه 8 کلاس و یک تالار اجتماعات داشته. در پرونده ثبت میراث، بخشی از مدرسه هم به عنوان میراث فرهنگی ثبت شده است. امّا به تازگی شورای خلیفه گری ارامنه تهران، ساختمان مدرسه را فروختند.

سخن آخر

شاید شما هم از آن دسته مسافران مشهد باشید که بارها به این شهر سفر کرده‌اید و از کنار این کلیسا گذشته‌ باشید، امّا نمی‌دانستید درون آن چه می‌گذرد و چه داستان‌هایی با خودش دارد.

همین شناختن‌ها باعث می‌شود حواسمان بیشتر جمع دیده‌ها و شنیده‌هایمان شود. امیدواریم از این کلیسا بازدید کنید و از تجربه‌تان برایمان بنویسید.

تألیف: لست سکند

منابع: دانشنامه مشهد الرضا، خبرگزاری تسنیم، خبرگزاری ایسنا، خبرگزاری رضوی، خبرگزاری ایمنا و خبرگزاری ایرنا