به نظر می‌رسد از زمان حکومت مادها تا اواخر قرن شانزدهم میلادی، همواره مهاجرینی از سرزمینی که امروز با نام ارمنستان می‌شناسیم، به ایران آمده‌اند. این مهاجرت‌ها گاهی موقت و گاهی دائم بوده است. تا قبل از قرن هفدهم میلادی، با اینکه مهاجران سعی میکردند نهادهای خاص خود را پیاده‌سازی کنند، اما ناپایداری جمعیتی باعث شد که خیلی موفق عمل نکنند. به همین دلیل است که تأثیر فرهنگی حضور آنها پیش از قرن هفدهم خیلی مشخص نیست.
مهاجرت‌های انبوه و منسجم
اولین باری که ارامنه به شکلی منسجم راهی ایران شدند، بعد از حمله تاتارها در قرن سیزدهم میلادی بود. این مهاجران در مراغه، تبریز و نواحی اطراف آن ساکن شدند، اما تا سالها بعد از اقامتشان در ایران، کلیسا نساختند و نهادهای اجتماعی تشکیل ندادند. در قرن چهاردهم اما گروهی از مبلغان کاتولیک وارد ایران شدند و دیرهایی در مراغه و سپس تبریز ساختند. از متون به جا مانده متوجه می‌شویم که علاوه بر کاتولیک‌های آذربایجانی، تا قرن چهاردهم، ارامنه هم کلیساهایی برپا کرده بودند.
عمده مهاجرت ارمنیان اما در قرن هفدهم اتفاق افتاد. در این دوره ایران یکی از مراکز اصلی مهاجرنشین برای ارمنیان بود. می‌گویند در زمان شاه عباس نزدیک به 7 هزار خانوار ارمنی و 12 کلیسا در تبریز ثبت شده است. در این زمان جمعیت مهاجرانی که به ایران کوچانده شدند به قدری زیاد شد که دیگر امکان اسکان آنها در تبریز و جلفا نبود. به همین دلیل به دستور شاه عباس، ارمنیانی که به ایران پناهنده شده بودند، به مناطق دیگر مانند اصفهان برده شدند.
بعد از مهاجرت و اسکان در اصفهان، ارامنه آرام آرام پایه‌های اقتصادی خود را قوی کردند. آنها بازرگانان و پیشه‌وران ماهری بودند و همین باعث شد در مدت کوتاهی پیشرفت زیادی داشته باشند. همزمان با پیشرفت اقتصادی، این جمعیت برای خود جامعه‌ای تشکیل دادند، نهادهای اجتماعی ساختند و مدرسه و کلیسا درست کردند که بسیاری از آنها همچنان برای ما به یادگار مانده‌اند. البته با گذشت چندید سال از این مهاجرت‌ها، دیگر آنها هم جزوی از ایرانیان هستند و از این آب و خاکند.
در این مطلب می‌خواهیم تعدادی از این کلیساهای زیبا را که در شهر تبریز ساخته شده با هم مرور کنیم.
کلیسای سهرقه
این کلیسا در 32 کیلومتری تبریز و در نزدیکی روستای سهرل قرار گرفته است. کلیسای سهرقه را با نام کلیسای هوانس مقدس و سهرل هم می‌شناسند. سهرل به دلیل روستایی که در نزدیکی آن قرار گرفته و هوانس مقدس نامی است که ارامنه برای یکی از حواریون حضرت عیسی استفاده می‌کنند. ارامنه به یوحنا، هوانس مقدس می‌گویند.
کلیسای سهرقه را در قرن نوزدهم ساخته‌اند و پلانی تک جناحی دارد. در واقع کلیسا یک مستطیل است که از آجر ساخته شده و سه بخش ورودی، تالار و محراب دارد. به علاوه کلیسای هوانس مقدس سه برج دارد که برج ناقوس آن از دیگران بلندتر است. برج ناقوس زیبایی شگفت‌انگیزی به سازه می‌دهد. این برج ستاره‌ای شکل است و گنبدی مخروطی دارد.
همان‌طور که گفته شد بنا آجری است و ترکیب آجرچینی‌های آن و نیم‌ستون‌هایی که از نمای بنا بیرون زده، باعث افزایش زیبایی و اجتناب از یکنواختی بنا شده است. کلیسای سهرقه، از زمانی که اولین نیایشگاه در این زمین ساخته شد، تا زمانی که در قرن نوزدهم میلادی نوسازی شد، بارها تخریب و بازسازی شده. به خصوص در زلزله سال 1315 آسیب بسیاری دیده و بعدها بازسازی شده است.
کلیسای شوغاگات
این کلیسا را یکی از تجار بنام ارمنی برای یادبود نام مادرش ساخت. سیمون منوچهریان مدیر یک کارخانه چرم‌سازی بود که تقریبا هشتاد سال پیش تصمیم گرفت در گورستان ارامنه تبریز به یاد مادرش شوغاگات، یک کلیسا بسازد. البته شوغاگات نام یکی از راهبه‌های مقدس مسیحی هم بوده است.
معماری کلیسای شوغاگات بازیلیک است. در این سبک از معماری، ورودی در یک ضلع کلیسا قرار می‌گرفت و درست روبه‌روی آن محراب و دو شاهنشین به صورت قرینه قرار داشت. در تالار کلیسای شوغاگات، چهار ستون در مرکز بنا قرار دارد که باعث شده دو فضا در دو طرف ستون‌ها و یک فضا میان آنها ایجاد شود. ورودی کلیسا روبه‌روی محراب است و در ضلع غربی قرار گرفته است. در دو طرف بنا هم به جای شاهنشین، اتاق‌هایی وجود داشت که به دلیل کاربری بنا، برای انجام مراسم تدفین و سوگواری، حذف شده است.
در گورستان این کلیسا هم افراد سرشناس مختلفی به خاک سپرده شده‌اند، از خلیفه بزرگ ارامنه گرفته تا مبلغین مذهبی، بانیان ساخت کلیسا و سایر ارامنه سرشناس شهر.
کلیسای سرکیس مقدس
کلیسای سرکیس مقدس در قلب شهر تبریز و در محله بارون‌آواک قرار گرفته است. درست مانند بسیاری از کلیساهای ارامنه، بنا معماری چلیپایی دارد. برای ورود به کلیسا سه در وجود دارد که یکی از آنها در اصلی و دو در دیگر فرعی به حساب می‌آیند. این درها در شمال، شرق و جنوب بنا قرار دارند. برج ناقوس این کلیسا روی در فرعی شمالی قرار گرفته است.
محراب کلیسا از سطح زمین نزدیک به 80 سانتی‌متر بلندتر است. کلیسا سنگی است اما روی آن سیمان‌کاری شده. گنبد آن نمادی از کوه آرارات است و یک یادبود سنگی دارد. این یادبود به یاد ارامنه‌ای ساخته شده که طی نسل‌کشی سال 1915، جان خود را از دست دادند. در دو طرف این یادبود، یک عقاب به نشانه آزادی و یک شمشیر به نشانه مقاومت وجود دارد. تصویرگری‌های کلیسا هم به نوبه خود جذاب هستند و تصاویر زیبایی از حضرت مریم، حضرت عیسی و حواریون بر دیوار غربی آن نقش بسته است.
کلیسای کاتولیک‌های تبریز
این کلیسا را با نام عذرای مقدس هم می‌شناسند و در منطقه میارمیار تبریز واقع شده. این کلیسا 12 متر ارتفاع، 30 متر طول و 15 متر عرض دارد. پلان کلیسا مستطیل است و تماما از آجر ساخته شده است. از در که داخل می‌شوید، راهروی باریکی شما را به داخل بنا می‌برد. در دو طرف، پلکانی وجود دارد که به بالکن راه دارد. از بالکن هم می‌توانید به برج ناقوس بروید.
این کلیسا یکی از بزرگترین کلیساهای ایران است و یک فرانسوی ثروتمند به نام اوژه بوره آن را ساخته است. کلیسا معماری گوتیک دارد و بر خلاف بسیاری از کلیساها، محراب آن هم‌سطح با تالار است. اما در همین بخش، سکویی هست که خوانندگان کر روی آن می‌ایستند. کلیسا پر از نقاشی‌های ارزشمند است که حضرت عیسی، حواریون و فرشتگان را به نمایش می‌گذارند و بالای سردر ورودی مجسمه‌ای از حضرت مریم میان 10 فرشته وجود دارد.
کلیسای مریم مقدس
مریم مقدس، بزرگترین و قدیمی‌ترین کلیسای تبریز است. این کلیسا در زلزله تبریز که در سال 1158 اتفاق افتاد، کاملا نابود شده و حتی وسایل آن هم از بین رفته است. پس از آن، بنایی جدید به جای کلیسای قبلی ساخته شد که سبکی صفوی دارد. کلیسای مریم مقدس یکی از مهم‌ترین کلیساهای ارامنه است و مراسم متعددی در آن برگزار شده است.
در ساخت موزه جدید از مصالح به جا مانده از خرابی‌های گذشته استفاده شد و بعدا بخشی از آن تبدیل به چاپخانه شد. بنا پلانی صلیبی دارد و گنبد اصلی روی ستون‌های قطوری سوار است. کلیسا در گذشته 23 متر طول و 15 متر عرض داشته، ارتفاع بنا هم تا بالای گنبد 8 متر بوده است. البته این ابعاد اکنون اندکی تغییر داشته است.
در نوشته از یک سفرنامه‌نویس ارمنی آورده شده که کلیسا پرده‌های نقاشی زیبایی دارد که مفاهیمی مذهبی از انجیل را به نمایش می‌گذارند. متاسفانه اثری از پرده نقاشی‌هایی که این سفرنامه‌نویس توصیف کرده به جا نمانده است. اما زیر گنبد کلیسا چهار پرده نقاشی وجود داشته که دو تای آنها از گزند زمان نجات پیدا کرده‌اند. این تابلوها به قرن 12 شمسی بر می‌گردند. به جز این پرده نقاشی‌ها، چلچراغی 100-150 ساله هم در کلیسا است که احتمالا اهدایی یکی از فرقه‌های مسیحیت به نام لورین‌ها است. محراب کلیسا 12 متر است و از دو طرف با پلکان قابل دسترسی است. اتاقکی چوبی هم وجود دارد که اسقف حین اجرای مراسم از آن استفاده می‌کند.
کلیسای آدونتیستها
آدونتیسم شاخه‌‌ای از پروتستان است که به پیروان آن آدونتیستها یا انتظاریون می‌گویند. پیروان این شاخه از مسیحیت پروتستان به ظهور مجدد مسیح اعتقاد دارند. آنها بر این باورند که مسیح بار دیگر ظهور خواهد کرد و صلح و آرامش را در جهان برپا خواهد ساخت. تعداد آدونتیست‌های ایران زیاد نیست و اکثر آنهایی که در تبریز زندگی میکردند هم به تهران نقل مکان کرده‌اند. شاید به همین دلیل است که کلیسای آدونتیست‌های تبریز تقریبا نیمه تعطیل است.
جدا از وضعیت رفت و آمد و رونق آن، کلیسای آدونتیست‌های تبریز از پلان سایر کلیساها پیروی نمی‌کند و از نظر معماری ویژگی خاصی ندارد. همه چیز درباره این کلیسا ساده است. یک تالار ساده با چند ردیف نیمکت که نه ناقوس دارد و نه صلیبی بر سقف آن نصب شده است. حتی محراب کلیسا هم ساده است و تزئینات خاصی ندارد.
کلیسای انجیلی
کلیسای انجیلی امروز در خیابان والمان است اما در گذشته کلیسایی با همین نام در خیابان میارمیار قرار داشت. در سال 1329 تخریب شد و کلیسای جدیدی در خیابان والمان جای آن را گرفت. این کلیسا مختص به آشوریان ایران است. آشوریان یا کلدانیان، قومی هستند که ریشه آنها به سامیان بین‌النهرین می‌رسد. به دلیل مهاجرت‌های زیاد، امروز افرادی از این قوم را در لبنان، عراق، ترکیه، سوریه و ایران پیدا می‌کنید. البته در سال‌های اخیر مقصد مهاجرت آشوریان بیشتر قفقاز، آمریکا و استرالیا بوده است.
کلیسای انجیلی، یکی از کلیساهای اصلی آشوریان است و پلانی چلیپایی دارد. حیاط کلیسا درختکاری شده است و سالن اجتماعات 150 متر مربعی دارد.
کلیسای مریم ننه
این کلیسا در محله مارالان و در نزدیکی ارمنی دونن است که یکی از گذرهای معروف منطقه است. این کلیسا و گورستان اطرافش تا سال 1856 گورستان اصلی ارامنه بوده است. پیشینه این کلیسا به دوره قاجاریه برمی‌گردد.
این کلیسا متفاوت از کلیسای ننه مریم یا مریم مقدّس است و نباید با آنها اشتباه گرفت.
کلام آخر
باتوجه به موقعیت مکانی تبریز، طبیعی است که در طول تاریخ، مهاجرین ارمنی بسیاری در آن زندگی کرده و به تبع آن، نهادهای اجتماعی و مذهبی خاص خود را ساخته باشند. در این مطلب کوشیدیم تعدادی از کلیساهای به جا مانده از این دوران را به شما معرفی کنیم. البته، در نوار شمال غربی ایران به دلیل نزدیکی به ارمنستان، کلیساهای بسیاری شکل گرفته که بسیار هم ارزشمندند.
تالیف: لست سکند
