نکاتی که هر ایرانی باید درباره تخت جمشید بداند!

تخت جمشید، اگرچه همچنان در معرض خدشه عناصر مختلف طبیعی و غیرطبیعی قرار دارد و فرسایشی محسوس و نامحسوس را با تمام اجزایش تجربه می‌کند، اما در خود رمز و رازهای بسیاری دارد. امروز در این مطلب از لست‌سکند به سراغ این جاذبه بین المللی ایران رفته‌ایم. با ما همراه باشید.

تخت جمشید، بنای عظیم تاریخی
این بنای عظیم یکی از بناهای مهم تاریخی جهان بشمار می‌رود، بنایی با چند هزارسال قدمت که نشانی اولین تمدن جهان بر کره خاکی را در ایران به مخاطبان می‌دهد. پیشینه تخت‌جمشید یا پرسپولیس، بارها و بارها نقل شده و افراد بسیاری در این خصوص، تعداد کاخ‌ها و ستون‌ها و دیگر خصوصیت‌های عمومی این بنا اطلاعاتی داده‌اند.

اما کمتر در خصوص ابعاد هندسی، علت طراحی‌های به‌کار رفته در پله‌ها، عرصه‌ها، تالارها و سمت قرارگرفتن بنا سخن گفته‌اند و شنیده‌ایم. یکی از سئوالاتی که ممکن است برای هر بیننده ایجاد شود، محل استقرار این بنا، علت عرض زیاد پله‌ها، چرایی طراحی ستون‌ها و سرستون‌ها، نمادهایی که در این بنا به تکرار استفاده شده و دلیل پیش‌بینی کاخ‌ها و سرسراهای مختلف است.

اینکه اشکال طراحی و حجاری شده بر سنگ‌ها نماد چه بوده و چرا سمت و سوی شکل‌ها به جهت‌های مختلف است، کدامیک ایرانی و کدامیک غیرایرانی بوده‌اند و چرا در اشکال زنان کمتر دیده می‌شوند و آنچه که به‌لحاظ معماری این سازه عظیم می‌تواند سئوال باشد.

تاریخچه ساخت تخت جمشید

تخت جمشید حدود 517 سال پیش از میلاد مسیح پایه‌گذاری شده است. البته نمی‌توان تاریخ دقیقی در مورد ایجاد هر یک از بناهای آن داد چرا که برخی از بناها در گذر زمان و توسط پادشاهان مختلف پایه گذاری شده است. البته این احتمال نیز وجود دارد که بنای تخت جمشید یک نقشه بوده که به مرور زمان تکمیل شده زیرا تکمیل ساخت کل بنا توسط هفت پادشاه انجام شده است.

این بناها در زمینی به مساحت 128 هزار مترمربع بنا شده که مجموعه تخت جشید شامل 20 نقطه است و همه آنها کاخ نیست. مجموعه تخت جمشید شامل هفت کاخ (تالار)، نقوش برجسته، پلکان‌ها،‌ ستون‌ها، ‌و دو آرامگاه سنگی است. مجموعه بیش از سه هزار نقش برجسته در ساختمان‌ها و مقبره‌های تخت جمشید وجود دارد که به طرز فوق‌العاده‌ای هماهنگ می‌باشند.

پله‌های تخت جمشید

اولین نکته مربوط به پله‌های ورودی است که تعداد آنها زیاد و فاصله آنها 10 سانتی‌متر است. با توجه به اینکه در آن زمان، بسیاری از کشورها تحت سلطه پادشاهی ایران بوده‌اند، زمانی که قرار بوده برای مراسم‌های مختلف حضور یابند باید به‌گونه‌ای ضمن تاکید بر ابهت پادشاهی، زمینه حفظ نظم و ترتیب را هم فراهم می‌کردند.

دروازه‌های ملل

پس از آن دروازه ملل قرار گرفته است که درگاه غربی و شرقی دارد. فرشته‌های نگهبانی در آن قسمت وجود دارد که خاص هستند. درگاه شرقی بخش امنیتی است که شامل خیابان 92 متری است.

کاخ آپادانا

درگاه جنوبی به کاخ آپادانا می‌رسد. از میان کاخ‌های تخت جمشید کاخ آپادانا از همه قدیمی‌تر و باشکوه‌تر بوده است. ساختن این کاخ به دستور داریوش (521-485 پ.م.) در حدود سال 515 پ.م. آغاز شده و سی سال به طول انجامیده است. این کاخ 3.660 متر مربع مساحت دارد. تالار اصلی 36 ستونی (6*6) و در شرق و غرب و شمال دارای ایوان‌های 12 ستونی (2*6) است.

مهمترین نقوش تخت جمشید در پله‌های ایوان شرقی که گویا در ابتدا ورودی اصلی کاخ بوده، حکاکی شده‌اند. ارتفاع ستون‌های آپادانا تقریبا بیست متر و بسیار مستحکم بوده؛ به نحوی که تا زمان قاجار هنوز 13 ستون از ستون‌هایش بر افراشته باقی مانده بود.

کاخ آپادانا بیشتر تشریفاتی بوده و جهت مراسم‌ها از آن استفاده می‌شده است. ارتفاع ستون‌ها در این کاخ زیاد است، به حدی ارتفاع آن‌ها به 25 متر می‌رسد. این ویژگی کاخ آن را منحصر به فرد کرده و با اینکه یک طبقه بیشتر نیست، اما ارتفاع زیادی را به خود اختصاص داده است.

کاخ آپادانا با هدف برگزاری جشن‌های نوروزی و پذیرش نمایندگان کشورهای وابسته به حضور پادشاه استفاده می‌شده و انتهای ستون‌های ایوان کاخ، گرد ولی انتهای ستون‌های داخل کاخ مربع شکل بوده و ایوان‌ها نقش نورپردازی برای کاخ را ایفا می‌کرده است.

دیگر کاخ‌های تخت جمشید

کاخ‌هایی که در جنوب تخت جمشید ساخته شده در واقع اندرونی و اختصاصی بوده و کاخ‌های شمالی به عنوان مکان‌های عمومی مورد استفاده قرار گرفته، به همین دلیل کاخ‌های اختصاصی دارای سقف و ستون‌های چوبی بوده است.

%%persepolis-iran6.jpg%%

در سمت دیگر مجموعه، کاخ هدیش قرار دارد، کاخ با شکوهی که به گواهی کتیبه‌هایش به فرمان خشایارشاه ساخته شده است. تا چندی پیش همه مورخان هنر و باستان‌شناسان این کاخ را تمام و کمال ساخته خشایارشاه می‌دانستند.

ولی در1979 دکتَرعلی رضا شاپور شهبازی سنگ نوشته‌ای بر بالای چترخشایارشاه منقوش بر جرزی در گوشه شمال شرقی هدیش‌‌ که وارونه فرو افتاده بود‌، پیدا کرد که در آن به جایخشایارشاه، «داریوش شاه» نوشته شده است. در واقع این موضوع می‌تواند این موضوع را ثابت کند که ساخت این کاخ توسط داریوش شاه آغاز و به دست خشایار شاه تکمیل شده است.  

تخت جمشید، شهر خشتی

بیشترین قسمت بناهای تخت جمشید که سالم مانده قسمت‌های سنگی است، حال آنکه اگر بناهای تخت جمشید سالم بود متوجه می‌شدیم که بخش اعظمی از این شهر، خشتی بوده و نه سنگی. بررسی‌ها نشان می‌دهد حدود دو سوم بنای تخت‌جمشید تخریب شده و آنچه دیده می‌شود، بخش بسیار کوچکی از این بنای بزرگ است.<

به عنوان مثال ساختمان خرانه تخت‌جمشید در پایین‌ترین قسمت بنا قرار داشته و بیشتر سازه آن نیز چوب و خشت بوده است که به‌همین دلیل اثر اندکی از آن باقی است، یعنی تنها پایه ستون‌ها دیده می‌شود.

ستون‌های تخت جمشید

در گذر زمان تعدادی از ستون‌های دروازه کاخ صد ستون در تخت جمشید، حوادثی مثل زلزله را پشت سر گذاشته و سر پا مانده‌اند. آنها در نگاه اول یکپارچه به نظر می‌رسند اما در حقیقت تکه‌تکه هستند و روی هم سوار شده‌اند. راز پایداری آنها مقابل زمین لرزه در محل اتصال این تکه‌هاست. جایی که دو تکه ستون به وسیله سرب مذاب به هم متصل شده‌اند. این سرب علاوه بر محکم کردن اتصال دو تکه ستون، نقش مهمی برای مقاومت سازه در مقابل زمین لرزه داشته‌ است.

پله‌های هر یک از کاخ‌ها، زیباترین اجزای آنها به‌شمار می‌روند و از طرفی هر کاخ سرستون‌های متفاوتی داشته که به واسطه آنکه بنا در دوره‌های مختلف ساخته و تکمیل شده، متناسب با سلیقه پادشاهان طراحی شده است. یکی از زیباترین قسمت‌های کاخ آپادانا، دو ردیف پلکان بزرگ در ضلع شمالی و شرقی است و چون پلکان شرقی مدت‌ها زیر خاک بوده، کمتر صدمه دیده و پلکان شمالی آسیب زیادی متحمل شده است.

نقش برجسته‌های تخت جمشید

نقش برجسته‌های متعدد در قسمت‌های مختلف تخت‌جمشید، ضمن کاربرد تزئینی این بنا، به‌گونه‌ای نمایش‌دهنده اقتدار و توان پادشاهی آن دوران بوده است. در نقش‌برجسته‌ها خصوصا نقش برجسته‌های پلکان کاخ آپادانا که زیباترین نقوش را دارد، نمایندگان 23 کشور و استان تحت قلمروی پادشاهی ایران دیده می‌شوند. نمایندگانی که برای اهدای هدایایی به حضور شاه می‌رسیدند. نوع هدایا، لباس نمایندگان، چهره افراد و تصاویر دیگر در این نقش برجسته‌ها به زیبای هرچه تمام‌تر ساخته شده است.

از طرفی سرستون‌ها در ایوان شرقی کاخ آپادانا همگی با مجسمه‌های شیر دوسر و سر ستون‌های ایوان غربی گاوهای دوسر می‌باشد. همچنین ایوان‌های شمالی و جنوبی کاخ مرکزی با سرستون‌هایی به شکل سر انسان و تنه حیوان تزئین شده است.

تخت جمشید و اهرام مصر

با کشف الواح گلی تخت جمشید شهرت نابجایی را که می گفتند قصرهای تخت جمشید مانند اهرام مصر با ظلم و جور و بیگاری گرفتن رعایا ساخته شده باطل شد. زیرا این اسناد حکایت از آن دارد که به تمام کارگران این قصرها، اعم از عمله، بنا، نجار، سنگتراش، معمار و مهندس مزد می‌دادند و هر کدام از این الواح، سند هزینه یک یا چند نفر است.

کارگرانی که در بنای تخت جمشید دست اندرکار بودند؛ از ملت‌های مختلف مانند ایرانی، بابلی، مصری، یونانی، عیلامی و آشوری تشکیل می‌شدند که همه آنان رعیت دولت شاهنشاهی ایران به شمار می‌رفتند. گذشته از مردان، زنان و دختران نیز به کار گل مشغول بودند. مزدی که به کارگران می‌دادند غالبا جنسی بود نه نقدی، که آنرا با یک واحــد پـول بابلی به نام "شکــل" سنجیده و برابر آن را به جنس پرداخت می‌کردند. اجناسی را که بیشتر به کارگران می‌دادند و مزد آن محسوب می‌شد عبارت بود از: گندم و گوشت.

سخن پایانی

از آنچه امروز از تخت جمشید بر جای مانده؛ تنها می‌توان تصویر مبهمی از شکوه و عظمت کاخ‌ها در ذهن مجسم کرد. با این همه می‌توان به مدد یک نقشه تاریخی که جزئیات معماری ساختمان کاخ‌ها در آن آمده باشد و اندکی بهره‌گیری از قوه تخیل، به اهمیت و بزرگی این کاخ‌ها پی‌برد. نکته‌ای که سخت غیر قابل باور می‌نماید این واقعیت است که بخش‌هایی از این مجموعه عظیم و ارزشمند هزاران سال زیر خاک مدفون بوده تا اینکه در حدود 70 سال قبل کشف شد.


منبع: خبرگزاری ایسنا