خراسان جنوبی به مرکزیت بیرجند حدود ده سالی می شود که از خراسان بزرگ جدا شده و بصورت یک استان مستقل درآمده است و با استان های خراسان رضوی، یزد، کرمان و سیستان و بلوچستان همسایه است و 320 کیلومتر مرز مشترک با افغانستان دارد.
برای اولین بار نام بیرجند در اسناد مکتوب معجم البلدان قرن هفتم هجری قمری آمده است که این شهر را زیباترین بلدیه قهستان معرفی کرده است، همچنین سیاحان و مورخانی چون مارکوپلو، یاقوت حموی، مقدسی حمدالله مستوفی و حافظ ابرو در کتابهای خود از این شهر به نوعی یاد نموده اند.
نام اصلی این شهر از دیرباز بیرجند بوده که به صورت‌های بیرجند، برجن، برکند و بیرگند نیز در نوشته‌ها و فرهنگ‌نامه‌ها آمده است. بیرجند مرکب از دو جزء "بیر" و "جند" است که هردو بخش آن در پارسی باستان واژهای مستقل و دارای معنا و مفهوم اساطیری وتاریخی می¬باشد که این دو جزء هم معنی " شهر طوفان" یا "شهر صاعقه" را می¬دهد.
این منطقه بر اساس اسناد موجود زیستگاه یکی از اقوام آریایی به نام ساکارت بوده است. پای پوش های سنتی، نمدمالی، حصیربافی، سفالگری، قالی و قالیچه بافی، گلیم بافی و... از جمله صنایع دستی ارزشمند این خطه است.در طبیعت بکر خراسان جنوبی مناطق زیستی چون منطقه شکار ممنوع درمیان، منطقه حفاظت شده آرک و گرنک، تالاب کجی نمکزار نهبندان و... با پستانداران و پرندگانی چون هوبره، قوچ و میش، عقاب طلایی و... وجود دارد که این امر بر زیبایی های طبیعت کویری خراسان جنوبی افزوده به ویژه آن که غار بتون سرایان، نیزار خور خوسف، گلزارهای قاینات، لاله زارهای زیرکوه، آبگیر موشین و حیات وحش شاسکوه از دیگر زیبایی های طبیعی است. زعفران، زرشک و عناب هم از محصولات کشاورزی و سوغات محلی خاص خراسان جنوبی است.موسیقی محلی این منطقه نیز در نوع خود منحصر به فرد است و بسیاری از آداب گذشته از جمله طلب باران و کاشت محصول را در خود جا داده است. در ادامه برخی از دیدنی های این منطقه را معرفی خواهیم کرد.
قلعه بیرجند قدیمی ترین بنای تاریخی شهر بیرجند
قلعه بیرجند قدیمی ترین بنای تاریخی شهر بیرجند و یادگاری از دوره صفویه است که بر روی تپه های مرتفع ماهواره ای غرب این شهر بنا شده و کاربرد نظامی داشته است.این قلعه از دوره صفویه تا قاجاریه مردم بیرجند را در مقابل تهاجم دشمنان به ویژه ترکمن‌ها و ازبک‌ها محافظت می کرده است. قلعه بر فراز تپه ای طبیعی در خیابان جمهوری اسلامی بیرجند قرار گرفته، نقشه آن به شکل چهار ضلعی با چهار برج مدور در چهار گوشه و دو برج در دو ضلع غربی و شرقی است.این قلعه دارای دو در ورودی در اضلاع شمال و غربی است، مساحت آن حـدود دو هزار و 500 مترمربع است.قلعه همچون دژی تسخیرناپذیر بوده که در هنگام محاصره، مردم از طریق راهروهای زیرزمینی با مراکزی همچون ارگ کلاه فرنگی و ارگ بهارستان ارتباط داشته اند.
مجموعه عمارت و باغ کلاه فرنگی
یکی از بناهای تاریخی بیرجند است این بنا در شش طبقه به شکل زیگورات ساخته شده که از شش طبقه بنا تنها دو طبقه آن قابل کاربری است و بقیه طبقات تنها به منظور فرم بخشی ساخته شده‌اند. در مرکز این بنا که محل حکمرانی حسام الدوله بوده و زمان ساخت آن به دوره زندیه بر می شود حوض خانه با ویژگیهای معماری جالب توجهی وجود دارد که در حال حاضر استانداری خراسان جنوبی در مجاورت این بنا قرار دارد.
این مجموعه شامل باغ عمارت سردر ورودی ، اصطبل ، حمام ، خمخانه، بخش اداری، تالار تشریفات ، استخر وغیره است.
قدیمی ترین بخش این مجموعه در شرق آن واقع است که در زمان حشمت الملک در دو طبقه ساخته شده و اکنون به کتابخانه و معاونت گردشگری سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی اختصاص داده شده است. بخش مرکزی که از لحاظ معماری جالب ترین بخش مجموعه است در دو طبقه ساخته شده و اکنون به عنوان موزه های باستان شناسی و مردم شناسی استفاده میشود. آخرین بخش مجموعه که با عنوان بخش اداری ساخته شده درغرب مجموعه قرار دارد و شامل یک راهروی طویل با اتاق هایی در دو طرف است.
باغ اکبریه عمارتی باشکوه در دل شهر
در میان آثار تاریخی بیرجند باغ وعمارت اکبریه بیش از همه نگاه پرسشگرهربیننده ای را به سوی خود جلب می‌کند تا انسان را بی اختیار وادار به مدح و ستایش طراح و معمار بنای عظیم و باغ باشکوه اکبریه نماید.باغ و عمارت اکبریه یکی از بناهای زیبا و تاریخی بیرجند است که در جنوب شهرستان و در خیابان معلم شهر قرار دارد.
تزئینات آن شامل تالار آینه، میان خانه و گنبد عرق چین و تزئینات مقرنس، رسمی بندی است و در گروه باغ‌های حکومتی به شمار می‌رود. باغ وعمارت اکبریه در سی و پنچمین اجلاس کمیته میـراث جهانی (ژوئن 2011 - پاریس) در ذیل پرونده ثبت جهانی باغ ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
بشرویه سرزمین بادگیرهای بلند
شهرستان بشرویه از نظر تاریخی قدمت زیادی دارد به طوری که می توان گفت قدمت آن به قبل از اسلام برمی گردد و از ابتدای گسترش آن در دوره تیموری با رشدی سریع به عنوان شهر مطرح بوده است.
قدمت و ارزش معماری بافت تاریخی بشرویه به حدی است که از آن به عنوان موزه خشت و گل کشور یاد می شود.
منبع :روزنامه خراسان و خبرگزاری مهر
