بی بی شهربانو نام آرامگاهی است درشمال شرقی شهر ری، جاده کارخانه سیمان ،انتهای جاده بی بی شهر بانو، طبق کتیبه موجود در آن و باور مردم مقبره شهربانو همسر امام سوم شیعیان حسین بن علی و مادر امام چهارم شیعیان سجاد است شهربانو دختر یزدگرد سوم است. هرچند از دیدگاه تاریخی این موضوع مورد تردید میباشد.هیچ‌یک از تاریخ‌دانان باستان که به موضوع حمله اعراب به ایران و سرنوشت خانواده ساسانیان پرداخته‌اند، به ارتباط میان یکی از دختران یزدگرد سوم و حسین بن علی اشاره نکرده‌اند.
آرامگاه بی بی شهربانو در دامنه جنوبی کوه ری، با این عقیده که شهربانو، همسر امام حسین(ع) است توسط شیعیان زیارت می شود. ولی برخی منابع دیگر به دلیل قرارگرفتن زیارتگاه بر فراز کوه، مجاورت آن با چشمه، ویژگیهای معماری سنگی، اختصاص زیارت آن به زنان در برخی دوره ها، کاربرد واژه بانو و شهربانو برای الهه آناهید و تشابه افسانه بی بی شهربانو با داستان زیارتگاه زرتشتی (بانوی پارس) در یزد، بسیاری براین عقیده اند که این بنا در اصل از نیایشگاه های آناهید، الهه آبها و باروری و از پرستشگاه های زرتشتیان پیش از اسلام بوده است.
آرامگاه بی بی شهربانو مجموعه ای تاریخی است که آثار بسیاری دیدنی از دوره های مختلف زمانی را در خود جای داده است. این آرامگاه محوطه ای است مستطیل شکل (شمالی-جنوبی)، به طول ۳۳متر و عرض ۲۲ متر که با دیواری سنگی متعلق به سده چهارم (آل بویه و سلجوقی) محصور گردیده و از شمال به کوهستان محدود می شود. در بخش جنوبی آن چند بنای محکم سنگی با پوشش گنبدی از سنگ و آجر وجود دارد. محوطه اصلی با احداث دیوارهای جدید، رواقها، اتاقها، راهرو و غیره در دوره های گوناگون به دو قسمت (صحن) تقسیم شده است.
بنای اصلی بقعه از سنگ و گچ ساخته شده و طاقهای آن آجری است. از سبک و وضع بنا برمی آید که هسته اصلی آن در دوره ساسانی ساخته شده باشد و در سده چهارم (عهد آل بویه) از آن برای آرامگاه استفاده شده و قسمتهایی به آن افزوده اند. این بقعه مشتمل بر حرم کوچک چهارگوشی است. مدخل اصلی حرم رو به مشرق و دارای سر دری است متعلق به روزگار صفوی، اما گنبد کاشیکاری و برخی گچبریها و تزیینات آن از آثار دوره قاجار است. جلو سر در، دهلیزی قرار دارد که در گذشته به صورت ایوانی بوده و بخشی از حیاط اندرون بقعه به شمار می آمده است.
در جنوب همین دهلیز بنای مربع سنگی استواری با پوشش ضربی متعلق به قرن چهارم وجود دارد. در جنوب حرم نیز اتاق طویل مسدودی در جهت شرقی-غربی قرار دارد که احتمال داده اند متعلق به دوره ساسانی باشد. این اتاق از مشرق به بنای مربع سنگی مذکور منتهی می گردد و معلوم می شود که در آغاز، راه ورود به بنای سنگی بوده است. در شمال حرم، مسجد یا رواقی از دوره قاجاریه وجود دارد. صحن بزرگتر بقعه که حیاط بیرونی آن محسوب می شود در شمال همین مسجد قرار دارد. در شمال صحن اتاقی برای اقامت میهمانان متولی یا زوار دیگر احداث شده است.
کتیبه آرامگاه :
قدیمی ترین کتیبه موجود در آرامگاه، نوشته های روی صندوق مرقد است که حدیثهای پیامبر اسلام(ص) و لقبهای شهربانو را دربرداشته و تاریخ ۸۸۸ هجری قمری و نام بانی و سازندگان آن ذکر شده است.
درب حرم :
درب منبت کاری شده زیبایی از دوران شاه طهماسب در جنوب شرقی حرم که گویی مدخل اصلی و قدیمی آن است به جا مانده است.
غار نورانی:
پایین پله های بقعه بی بی شهربانو و در سمت راست پله ها غاری وجود دارد با مدخلی تنگ و باریک که زایران حاجتمند شمع های نذری در آن روشن می کنند. در قسمتی دیگری از این غار پنجرهای مشبک قرار دارد که دختران جوان برای گشوده شدن بختشان بر روی آن دخیل می بندند.
نکته ای جالب اینکه بنا بر برخی نقل های قدیمی زیارتگاه حضرت نیک بانو (چک چک یا پیر سبز) که در یزد واقع شده است مربوط به دختر یزدگرد سوم و خواهر بی بی شهربانو می باشد.
منبع: آریا زمین
