شب چله و رسوم مردم مناطق مختلف ایران

امشب، طولانی‌ترین شب سال است. شب چله یا شب یلدای دوست‌داشتنی که بهترین فرصت برای جمع شدن اعضای خانواده، دوستان و نزدیکان در کنار همدیگر است. شبی که در جای‌جای کشور عزیزمان با رسم و رسوم بخصوص همان منطقه اما با بینشی واحد برگزار می‌شود. اما آیا واقعا مناطق مختلف ایران، این مراسم را به شکل‌های مختلفی اجرا می‌کنند؟ پیش از اینکه به سراغ مراسم مختص برخی مناطق برویم، می‌توانید در خصوص تاریخچه‌ی شب یلدا و دلیل نامگذاری آن، مطلب شب چله ، تلالو درخشان مهر در یاقوت های انار را بخوانید تا به طور کامل با رمز و رازی که پشت این طولانی‌ترین شب سال است، آشنا شوید و انواع نمادهایی که بر سر سفره‌ی شب چله قرار می‌گیرند را بهتر بشناسید.

و اما پس از آشنایی با نمادها این سوال پیش می‌آید که شهرهای مختلف ایران، شب چله را چطور جشن می‌گیرند و آیا این نمادها در همه جا، همین معنای یکسان را دارند؟ برگزاری مراسم این شب، بین شهرهای مختلف، نقاط مشترک زیادی دارد. نقاط مشترکی که می‌توان حافظ‌خوانی، داشتن آجیل ،انار و هندوانه بر سر سفره و جمع شدن اهالی خانواده و دوستان را از آن جمله دانست. اما در این میان، هر شهری، رسوم و نمادهای مخصوص به خود را نیز در پاسداشت این طولانی‌ترین شب سال دارد. باهم مروری خواهیم داشت به رسوم خاص شب یلدا در برخی مناطق ایران، پس با لست‌سکند همراه باشید.

شب چله در گیلان

اولین چیزی که در مراسم شب یلدای گیلانی‌ها جلب توجه می‌کند، وجود آب ازگیل یا آب کونوس، برشته برنج و خوج که نوعی گلابی محلی است، در سفره‌ی شب چله‌شان است. همچنین گیلانی‌ها معتقدند که هرکس در شب چله هندوانه بخورد، در تابستان احساس تشنگی نخواهد کرد و در زمستان هم از گزند سرما در امان خواهد بود. همچنین گیلانی‌ها رسم دارند در هنگام بریدن هندوانه، شعری با این مضمون را بخوانند: «امشب شب چله/خانم جیز (زیر) پله/چاقو بزنیم/هندانه کله (سر).» همچنین مرسوم است که در این شب، جوانان دم بخت، فال هندانه پوس یا همان پوست هندوانه بگیرند. برای گرفتن این فال، هندوانه را به چهار قسمت طولی تقسیم می‌کنند و هر چهار پوست را پشت سر خود می‌اندازند. اگر دو قاچ هندوانه سفید، یعنی به داخل و دو قاچ سبز، یعنی به بیرون افتاده باشد، به معنای بینابین برای نیت شخص است. اگر سه قاچ سبز و یک قاچ سفید بیفتد، نیتش خوب است. اگر سه قاچ سفید و یک قاچ سبز بیفتد، نیت بد است و اگر هر چهار قاچ سبز باشد یعنی خیلی خوب است و اگر هر چهار قاچ سفید باشد، یعنی خیلی بد است! الهی هر چهار قاچ هندوانه‌های دلتان سبز باشد.

شب چله در اصفهان

اصفهانی‌های قدیم معتقدند که زمستان به دو بخش «چله» و «چله کوچیکه» تقسیم می‌شود. به اعتقاد اصفهانی‌ها، چله از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه ادامه دارد و چله کوچیکه از دهم بهمن ماه شروع شده و تا سی بهمن ماه ادامه خواهد داشت. همچنین آیین برگزاری شب چله در اصفهان، به دو نام «چله زری» و «عمو چله» تقسیم می‌شود و در نتیجه، اصفهانی‌های قدیمی دو شب را به عنوان شب چله برپا می‌کنند. آن‌ها نیز سفره‌ای را به عنوان سفره‌ی شب چله پهن کرده و هندوانه را به عنوان مهم‌ترین میوه‌ی این شب، حتما در سفره قرار می‌دهند. هندوانه از نظر اصفهانی‌ها نمادی کروی است که بیرونش سبز و درونش قرمز است و به نوعی سمبل خورشید محسوب می‌شود. آن‌ها همچنین رسم دیگری هم دارند و آن هم این است که تمام لباس‌ها و رختخواب‌ها را در هوای آزاد و جلوی نور خورشید پهن می‌کنند تا به نوعی به عمو چله و چله زری، خوش‌آمد بگویند.

شب چله در آذربایجان شرقی و غربی

اگر در خانواده‌ای تازه‌ عروس باشد، شب چله در این نواحی رنگ و بوی ویژه‌ای به خودش می‌گیرد. در این شب، سینی‌های تزیین شده‌ای را به خانه‌ی تازه عروس می‌فرستند که در آن انواع خوراکی‌ها و هدایا قرار گرفته و به زیبایی تزیین شده است. علاوه بر این، رسم خاصی که در نواحی شمال غرب ایران در این شب برپا می‌شود این است که آن‌ها هم مراسم خاصی را برای خوردن هندوانه دارند، به این ترتیب که اولین چاقویی که قرار است به هندوانه بخورد و آن را ببرد، باید به دست ریش سفید مجلس به هندوانه زده شود. او در هنگام بریدن هندوانه این جمله را ادا می‌کند: «قادا بلامیزی بو گئجه کسدوخ» که به این معنی است که: «بلایای خودمان را امروز بریدیم.» از دیگر اعتقادات مردم این منطقه این است که تا پایان چله‌ی کوچک خانه‌تکانی نمی‌کنند و خانه را تمیز نمی‌کنند، چون معتقدند اگر کسی در طول این دو چله، خانه تکانی کند، چله او را نفرین می‌کند و به بدبختی گرفتار می‌شود!

شب چله در مرکزی

آیین شب چله در استان مرکزی در سه شب متوالی برپا می‌شود: «چله بزرگه»، «چله وسطی» و «چله کوچیکه». کرسی‌های چوبی که با لحاف بزرگ پنبه‌ای پوشیده شده است، از مهمترین بخش‌های دورهمی شب چله در استان مرکزی است که بیشتر در خانه‌ی بزرگان فامیل و در قدیم رواج داشته. افراد دور کرسی جمع می‌شدند و تنقلات و میوه‌های شب چله هم روی کرسی قرار می‌گرفتند. یکی دیگر از رسوم اهالی استان مرکزی در شب چله، بازی کردن گل یا پوچ و یا دزد بازی است که در آن، تمامی اعضای خانواده و فامیل مشارکت کرده و باعث می‌شود علاوه بر اینکه اوقات خوشی را در کنار هم داشته باشند، حس همراهی را هم بین اعضای خانواده تقویت ‌کند.

شب چله در همدان

همدانی‌ها رسم دارند که در شب چله فال سوزن بگیرند. فال سوزن به این صورت است که همه دور تا دور اتاق می‌نشینند و پس از آن، پیرزنی به طور پیاپی شعری را می‌خواند. پس از اینکه خواندن هر شعر تمام می‌شود، دختربچه‌ای بر یک پارچه‌ی نبریده و آب ندیده، سوزن می‌زند و مهمان‌ها هم بنا به ترتیبی که نشسته‌اند، هر شعر پیرزن را فال خود می‌دانند. از تنقلات به‌خصوص شب چله‌ی همدانی‌ها هم می‌توان به گردو، کشمش و مویزی اشاره کرد که بیشتر در تویسرکان و ملایر مرسوم است.

شب چله در بندرعباس

سنت به خصوص مردم بندرعباس در شب چله را می‌توان در غذاهای بخصوصی دید که در این شب درست می‌کنند. از این غذاها می‌توان به نان رگاگ و درست کردن غذایی به نام سوراغ و مهیاوه که بعد از تهیه‌ی آن، به همراه نانی میل می‌شود، اشاره کرد. هواری ماهی و قلیه ماهی هم از دیگر غذاهایی است که در این شب پخته شده و در میان اهالی خانواده و اقوام، میل می‌شود. علاوه بر این، مردمان همیشه باصفای جنوب، این شب را با زدن سازهای بادی و کوبه‌ای به شادی و پایکوپی دور هم می‌گذرانند و در دقایق پایانی شب، بزرگان فامیل برای کوچک‌ترها دعای خیر و برکت می‌کنند.

شب چله در لرستان

شب چله در میان مردم لرستان علاوه بر آداب خاص، نام ویژه‌ای هم دارد و به آن «شو اول قاره» می‌گویند. اهالی لرستان علاوه بر پختن غذاهای خاص این شب و گرفتن فال چهل سرو، شال یا چادری را از پشت بام همسایه آویزان می‌کنند تا از او آجیل یا میوه بگیرند. در این حین، شعری با این مضمون را هم می‌خوانند: «امشو اول قاره، خیر د هونت بواره» که به این معنا است که: «امشب اول زمستان است، خیر در خانه‌ات ببارد» در ادامه می‌خوانند: «نون و پنیر و شیره، کیخا هونت نمیره» به معنی: «نان و پنیر و شیره، کدخدا (صاحب خانه)، خانه‌ات نمیرد» و در نهایت: «چی به علی کوشکه بیاره» یعنی: «چیزی بده علی کوچیکه (بچه‌ات) بیاورد». این رسم شبیه به قاشق زنی شب چهارشنبه‌ سوری است و خانه به خانه تکرار می‌شود تا شال، پر از میوه و آجیل و شیرینی بشود. خوراک مخصوص لرستانی‌ها در شب چله نیز، گندم شیره است که به این صورت تهیه می‌شود که گندم را در شیره می‌خیسانند و زردچوبه و نمک را با آن مخلوط می‌کنند و پس از آن، آن‌را روی ساج برشته می‌کنند و همراه با بادام و گردو، کشمش، سیاه دانه و کنجد، مخلوط می‌کنند.

شب چله در ایلام

مردم کرد استان ایلام علاوه بر به جا آوردن رسم جمع شدن اعضای فامیل دور هم، شیرینی‌های خاصی را نیز بر سر سفره‌شان می‌گذارند. کله کنجی، برجی برساق و گنمه شیره از جمله این شیرینی‌های خاص هستند. در زمان‌های قدیم‌تر هم، همزمان با شروع شب چله، دسته‌ای از جوانان و نوجوانان، باهم به در منازل مردم می‌رفتند و با خواندن این شعر، در خانه را می‌زدند:

شیلی میلی، خالی ده قولی، ده س کی وانو وه خیر بی پی لی: سلام علیکم، دست کدبانویی که خال (سعادت) بر پا دارد، سخاوتمند و سعادتمند باد
ئی مشهو ئه وه ل وه هاره خیر ده حونه ت بی واره: امشب آغاز بهاره امیدواریم باران خیر و برکت خانه‌ی شما را فرا بگیرد
نانو په نیرو شیره کیخا حونه ت نه میره: نان و پنیر و حلوا به ما عطا کن تا برای صاحب خانه دعا کنیم که نمیرد

صاحب‌خانه پس از شنیدن این شعرها، مقداری پول، شیرینی یا آجیل را در ظرفی ریخته و برای آن‌ها می‌آورد.

شب چله در کرمان

در کرمان هم شیرینی‌های مخصوص کرمانی نظیر کماچ و کلمپه حتما سر سفره‌ی شب چله قرار خواهند داشت و علاوه بر اینکه تمامی اعضای خانواده در خانه‌ی بزرگ‌ترها دور هم جمع می‌شوند، بازی مخصوص «ماردوره» را هم دور هم بازی می‌کنند. در این بازی، هرکسی که در مهمانی هست باید از ابتدای مهمانی نیت می‌کرده و شی کوچکی مانند تکمه، سوزن و یا سکه را در ظرفی سفالین به شکل پارچ می‌انداخته. سپس یک نفر با برداشتن هرکدام از این اشیا از داخل پارچ، بیتی از حافظ را می‌خوانده و این بیت، به عنوان فال آن فردی که آن شی را در داخل پارچ انداخته بوده، محسوب می‌شود. زرتشتیان کرمان هم این شب را گرامی می‌دارند. این گروه که از بزرگ‌ترین اقلیت‌های مذهبی کرمان هستند، شب چله را تا صبح بیدار می‌مانند، چراکه معتقد هستند در این شب، تاریکی و اهریمن از تمام شب‌ها بیشتر است و به خاطر بد یمن بودنش باید تا صبح بیدار ماند.

همانطور که گفتیم، سعی داشتیم تا در این فرصت به برپایی مراسم شب چله در برخی نقاط کشور عزیزمان بپردازیم، مراسمی که برخی از آن‌ها، امروزه به دست فراموشی سپرده شده‌اند و چه زیباست اگر دوباره آن‌ها را زنده کنیم و به جای هزینه‌تراشی برای چنین مراسمی، آن‌را در کنار اهالی خانواده و با صرف کمترین هزینه‌ی اضافی و با برپایی رسم و رسوم گذشتگانمان جشن بگیریم. امیدواریم که امشب، شب چله‌ی خوشی را در کنار هم داشته باشید و خوشحال می‌شویم اگر رسم خاصی را در منطقه‌ی خودتان می‌شناسید که در این شب مرسوم بوده، آن را در بخش نظرات با ما و سایرین به اشتراک بگذارید.

شب چله‌تان مبارک!