هنر شگفت‌انگیز ایرانی در ظروف فلزی ساسانی

دوره پر غرور ساسانی که اوج شهرسازی، معماری اعجاب‌انگیز، سنگ‌تراشی و هنرنمایی ایرانیان بوده، یادگاری‌های ارزشمندی را برای مردمان عصر حاضر به‌جا گذاشته است. یکی از این یادگارها را در ظروف فلزی قابل‌رؤیت است. فلزکاری‌های دوره ساسانی باکیفیت و نوآوری که داشته‌اند در حجم انبوه تولید می‌شدند و شرایطی را فراهم کردند تا هنر فلزکاری ساسانیان از مرزهای ایران فراتر رفته و به عنوان کالای تجاری به سایر نقاط دنیا فرستاده شود. نوآوری هنرمندانه‌ موجب شد تا این ظروف کارکرد‌های دیگری همچون جنبه تزئینی و حتی سیاسی پیدا کنند. بسیاری از فرستادگان سیاسی ساسانیان، به همراه خود ظروف فلزکاری برده و به عنوان تحفه و هدیه پیشکش درباریان می‌کردند. امروزه بسیاری از این نقوش هنرمندانه، تاریخی و ارزشمند، در موزه‌های سراسر دنیا دیده می‌شود.

ببر شکارگاه ساسانی

ببر خیزانی به شیوه سیاه‌قلم بر روی پیاله نقره‌ای نقاشی شده و سطح داخلی و بیرونی پیاله نیز چکش‌کاری شده است. حیوانات شکاری یکی از موضوعات اصلی فلزکاری ساسانی بودند که طرح آن‌ها بر روی بسیاری از ظروف ساسانی با کارکردهای مختلف نقش بسته است. پیاله‌ای که در عکس زیر آمده، تصویر کمتر دیده شده از ببر شکارگاه ساسانی است. بیشتر پیاله‌های این دوران زورقی شکل هستند چرا که باستانیان معتقد بودند اگر نوشیدنی‌ها در ظروف زورقی یا بیضی شکل ریخته شوند، جلوه‌ای زیباتر به خود می‌گرفتند.

خسرو بر تخت

خسرو پرویز یکی از نام‌آورترین شاهان ساسانی است که حاصل ازدواجش با مریم، دختر موریس پسری به نام شیرویه بود که بعدها پدرش را به قتل رساند. شیرین هم یکی دیگر از همسران خسرو بود که ماجرای شیفتگی و دلدادگی این دو از داستان‌های جالب ادبیات منثور و منظوم تاریخ ادبیات ایران است.

 در شاهنامه فردوسی روایت شده که خسرو و همسر سوگلی‌اش -شیرین- پیش از تبعید خسرو به روم با یکدیگر ازدواج کرده بودند. در منابع رومی هیچ اشاره‌ای به مریم همسر اول خسرو نشده است. در ظرف نقره‌ای زیر، تصویری از خسروپرویز و همسرش را مشاهده می‌کنیم که بر تختی نشسته‌اند. در زیر تخت سر جداشده سه گراز وحشی دیده می‌شود. تاج شاخ مانند همسر خسرو پرویز نشانه باروری اوست.

بهرام و آزاده

بهرام گور و آزاده‌ی چنگ‌نواز یکی از موضوعات مهم آثار ادبی و هنری است. افرادی که بر روی این ظرف نقش بسته‌اند، آزاده و بهرام پادشاه ساسانیان هستند. بهرام از حدود سال 420 تا 433 میلادی بر ایران حکومت می‌کرد. داستان بهرام و آزاده نه فقط در دوران ساسانی که در دوران پس از آن نیز از جمله داستان‌های محبوبی بود که به‌وفور نقاشی و یا ترسیم می‌شدند. در شاهنامه فردوسی، داستان شکار حیرت‌برانگیز بهرام آمده که با پرتاب تک‌تیری توانست پا و گوش غزالی را به یکدیگر بچسباند. در تصویر این ظرف ساسانی می‌بینیم که بهرام با پرتاب تیری، شاخ‌های غزال را از جا می‌کند.

شاهان شکارگر

در طول تاریخ، شکار تفریح خاص شاهان به‌خصوص شاهان ساسانی بود. شاهان ساسانی برای این کار روش خاصی داشتند. آن‌ها در ابتدا در قرق گاه (همان باغ‌های بزرگ سلطنتی) حیوانات شکاری زیادی را جمع می‌کردند یا در محلی که زیستگاه حیوانات بسیاری بوده، آن‌ها را به سمت محوطه مشخصی که دور آن را حصار و پرچین کشیده بودند هدایت می‌کردند. به این ترتیب حیوانات راحت‌تر شکار می‌شدند. در این بشقاب ساسانی، شاهی را در حال شکار می‌بینیم.

پرواز سیمرغ

سیمرغ نشان سلطنتی شاهنشاهی ساسانی بود. تصویر سیمرغ باستانی ظاهر عجیبی دارد. بدن عقاب، سر سگ و پنجه‌های شیر. این طرح بر روی بسیاری از ظروف ایرانی متعلق به دوره هخامنشی و ساسانی دیده می‌شود. بر طبق نگاشته‌های اوستا سیمرغ بر بلندای درختان همه تخم لانه می‌سازد. درخت همه تخم، تخمه‌ی همه نوع جانوری را بر روی خود دارد. سیمرغ در داستان‌های شاهنامه مظهر خرد کامل است که درصحنه‌ای یاری‌رسان زال و رستم می‌شود و درصحنه‌ای دیگر، زمینه قتل اسفندیار را می‌سازد.

فلوت سحرآمیز

در این ظرف ساسانی بانویی فلوت نواز را می‌بینیم که بر مرکبی بالدار سوار شده. تاریخ اساطیر ایرانی سرشار از این جانوران غریب و افسانه‌ای است. این بانو فلوت اساطیری و جادویی‌اش را می‌نوازد تا خنیاگر افلاک باشد. موسیقی در دوران باستان به سه گروه رزمی، بزمی و مذهبی تقسیم می‌شود که بخش عمده آن بر عهده‌ی خنیاگران باستانی بود. زنان نوازنده در تاریخ ایران باستان بسیار پرتعداد بوده‌اند و موسیقی بزمی توسط تلاش‌های آن‌ها به ثمر نشست. آزاده‌ی چنگ نواز یکی از نوازندگان باستانی این دوران است.

ظروف دالبر

برکنار ظروفی با طراحی کاسه و پیاله و گلدان، ظروف خوش‌تراش‌تری با دالبرهای هیجان‌انگیز هم دیده می‌شود که نقش حیوانات و گیاهان بر روی آن‌ها، بر زیبایی ظروف می‌افزاید. برای تزئین این پیاله‌ها ابتدا نقوش بیرونی حک می‌شد و بعد به سراغ نقوش داخلی ظرف می‌رفتند. در پایان نیز ظروف زراندود می‌شد. شاخه‌های انگور و گیاه پیچک یکی از موضوعات محبوب دوره‌ی ساسانی بودند که روی بسیاری از فلزکاری‌های این دوران نیز دیده می‌شود. علاوه بر این‌ها، پرندگان و به‌خصوص طاووس و سیمرغ هم جزء نقوش محبوب فلزکاری ساسانی بودند.

ساسانیان برای منقوش کردن این ظروف، ابتدا آن‌ها را چکش‌کاری و در آخر با رنگ‌های فلزی رنگ می‌کردند. بسیاری از فلزکاری‌های دوره ساسانی پس از انقلاب، از ایران خارج شده‌اند و در شرایطی امن، از آسیب و نابودی محفوظ مانده‌اند.

منبع: ماهنامه ایران‌شناسی و ایران‌گردی «سرزمین من»