یافته‌های بی‌نظیر شهر سوخته، تمدنی با قدمتی 5 هزار ساله

 شهر سوخته در سمت راست جاده زابل به زاهدان قرار دارد و یادگار تمدنی 5000 ساله است. شهری که نشانی از رونق منطقه در هزاره سوم و دوم پیش از میلاد دارد. وقتی از این محوطه بازدید می‌کنید، باقی‌مانده شهری پرعظمت را می‌بینید که  3200 سال پیش از میلاد، یکی از شهرهای مهم منطقه و قطب تجارت و صنعت بوده است. شهری که سراسر رمز و راز است. باستان‌شناسان حتّی نام اصلی شهر سوخته را نمی‌دانند، شهر سوخته نامی است که بومیان منطقه به این محوطه داده‌اند.

این شهر باستانی مساحتی معادل 151 هکتار و 4 بخش اصلی دارد: منطقه مرکزی، منطقه مسکونی، منطقه صنعتی و قبرستان. شگفت‌انگیز نیست؟ بیش از 5000 هزار سال پیش آدم‌هایی زندگی می‌کردند که درست مثل ما هر روز از خانه‌هایشان (در بخش مسکونی) به سمت محل کارشان (در بخش صنعتی) می‌رفتند و بازمی‌گشتند. جالب‌تر اینکه درست مانند دنیای امروز، در شهر سوخته هم طبقات اجتماعی وجود داشته و بعضی ثروتمندتر بودند.

شغل اصلی مردمِ شهر کشاورزی نبوده. اهالی شهر سوخته صنعت‌گرانی حرفه‌ای بودند. در بخش صنعتی شهر، کارگاه‌های تولیدی مختلف مانند ابزارسازی، جواهرسازی، تولید مس و سفالگری پیدا شده است. کاوش‌های انجام شده در شهر سوخته شگفتی‌هایی را به ما نشان دادند که باورشان واقعا سخت است. بیشتر این اطلاعات از گورستان شهر به دست آمده. بیش از 30 هزار قبر در این گورستان وجود دارد که نشانی از آیین‌ها، باورها و رسوم اهالی شهر سوخته هستند.

یافته‌های ارزشمند شهر سوخته

به شهر سوخته، بهشت باستان‌شناسان هم می‌گویند. از ابتدای اکتشافش تا کنون نزدیک به 30 فصل کاوش در این منطقه انجام شده، بیش از 25000 شی کشف شده و نزدیک به 100 باستان‌شناس عضو ثابت تیم تحقیقاتی شهر سوخته بودند. پس گفتنی درباره شهر سوخته زیاد است. از معماری، شهرسازی، صنعت و تجارت گرفته تا آیین‌ها و فرهنگ مردمانش. اما آنچه اینجا مدنظر ما است، نه آیین‌ها و باورها بلکه کشفیات فوق‌العاده‌ای است که نشان می‌دهد با چه تمدن پیشرفته‌ای روبه‌رو هستیم. برخی از این کشفیات واقعا باورکردنی نیستند. حتّی تصور اینکه چند هزار سال پیش مردمی زندگی می‌کردند که در این حد پیشرفته بودند، سخت است.

صدور فاکتور خرید

همان‌طور که گفته شد، شهر سوخته قطب تجاری و اقتصادی منطقه و شهر پررفت و آمدی بوده است. در کاوش‌ها، لوحی بالشتی به دست آمده که نشان می‌دهد فردی از فرد دیگر، مقدار مشخصی از یک کالا را خریداری کرده است. این لوح بالشتی درواقع یک فاکتور خرید چند هزار ساله است و ثابت می‌کند اهالی شهر سوخته معاملاتشان را سندنگاری می‌کردند.

لوله‌کشی شهری

شهر سوخته دارای لوله‌کشی بوده، منتها مشخص نیست این لوله‌کشی برای انتقال آب بوده یا فاضلاب. باستان‌شناسان نخستین که لوله‌ها را پیدا کردند، از درون آنها نمونه‌برداری نکردند و درنتیجه مشخص نیست کاربری اصلی آنها چه بوده است.

ساخت انیمیشن

در شهر سوخته جامی سفالی پیدا شده که در نگاه اول تفاوت زیادی با سایر ظروف ندارد. اما وقتی دقیق‌تر به نقش روی جام نگاه می‌کنید، متوجه می‌شوید که بزی که روی جام کشیده شده، به مرور به گیاه نزدیک‌تر می‌شود. احتمالا در این لحظه، هنر سفالگر را تحسین می‌کنید اما همچنان شگفتی در جام نمی‌بینید. چیزی که این جام را منحصر به فرد می‌کند این است که بز در فریم‌های متصل به هم، به گیاه نزدیک شده و به آن می‌رسد، درست مانند همان چیزی که در انیمیشن‌ها می‌بینیم. انیمیشن‌ها هم از همین تکنیک استفاده می‌کردند، مجموعه‌ای از فریم‌ها که به سرعت به دنبال هم می‌آیند.  این جام در موزه ایران باستان در تهران نگهداری می‌شود.

جراحی مغز

در یکی از گورهای شهر سوخته، اسکلت دختر نوجوانی پیدا شد که روی جمجمه‌اش آثار جراحی مغز بود. در مورد این جراحی نظریه‌های متفاوتی وجود دارد. آنچه مشخص است، حجم جمجمه این دختر نسبت به سایر زنان و دخترانی که در شهر سوخته پیدا شدند، بزرگ‌تر است. به همین دلیل محققین معتقدند که این دختر از هیدروسفالی رنج می‌برده است.

هیدروسفالی، که به آن آب آوردن مغز هم می‌گویند، در اثر تجمع مایع مغزی‌نخاعی در جمجمه به ‌وجود می‌آید. این مایع در بطن‌ها جمع شده، به مغز فشار می‌آورد و باعث بزرگ شدن جمجمه می‌شود. هیدروسفالی در کودکان زیر دوسال شایع‌تر است. جالب اینجاست که این دخترِ سیزده ساله، تا چند ماه پس از جراحی زنده مانده است چرا که آثار ترمیم در استخوان مشاهده شده است. علت مرگ این دختر مشخص نیست، اما او را در گوری دسته‌جمعی همراه با 13 اسکلت دیگر پیدا کرده‌اند.

قتل با خنجر

در یکی از گورها اسکلت فردی را پیدا کردند که سرش از تنش جدا شده بود و خنجری با او دفن شده بود. باستان‌شناسان دو نظریه اولیه داشتند. اول اینکه این فرد خلافکاری بوده که مجازات شده و خنجرش با او دفن شده یا اینکه قربانی یک قتل وحشتناک بوده است. با توجه به اینکه آیین تدفین برای این فرد اجرا شده و او همراه با متعلقاتش دفن شده است، احتمال اینکه قربانی قتل بوده بیشتر است؛ چرا که احتمالا برای قاتلین و خلافکاران چنین آیین‌هایی اجرا نمی‌شده.

چشم مصنوعی

یکی از شگفت‌آورترین کشفیات شهر سوخته، گوی تیره‌رنگی است که در چشمِ چپِ یک زنِ مدفون در گورستان پیدا شده است. این گوی تیره‌رنگ که ترکیبات ساخت آن مشخص نیست، چشم مصنوعی این زن بوده است. زن مدفون در این گورستان 28 تا 32 سال سن داشته و با 180 سانتی‌متر قد، بلندترین زن کشف شده از شهر سوخته به حساب می‌آید. زیرطاق ابرو و داخل حدقه چشم آثار آبسه دیده می‌شود و باقی‌مانده آثار ماده‌ای که با آن چشم را ساخته‌اند روی پلک هم وجود دارد.

وزن چشم مصنوعی حدود 7 گرم است و مویرگ‌های ریزی از جنس طلا روی آن کار شده است. مردمک چشم در وسط طراحی شده و لکه‌های سفیدی دیده می‌شود که احتمالا روزی تمام چشم را پوشانده بوده و به مرور پاک شده است. دو سوراخ جنبی در دو طرف چشم وجود دارد که احتمالا از آن برای ثابت نگه‌ داشتن چشم استفاده میشده است. میان اشیا دفن شده با این زن، کیسه چرمی کوچکی هم  وجود داشته که احتمالا محفظه نگهداری چشم بوده است.

بازی تخته‌ای

یکی دیگر از کشفیات مهم شهر سوخته که باز هم در گورستان پیدا شده، یک بازی تخته‌ای شبیه به تخت نرد است که با تاس و مهره بازی می‌شده است. نمونه دیگری از این بازی‌های باستانی را در اور و جیرفت هم پیدا کردند اما به گفته کاوش‌گر شهر سوخته، احتمالا این نمونه قدیمی‌تر است.

حدود 1800 سال پیش از میلاد و در پی یک آتش‌سوزی، اهالی شهر سوخته شهری را که برای حدود 1400 سال یکی از قطب‌های اصلی منطقه بوده، رها می‌کنند. کسی نمی‌داند چرا مردم شهر را ترک کردند و از منطقه رفتند. اما می‌دانیم که این آتش‌سوزی، دومین آتش‌سوزی مهیب شهر بوده و یک بار هم در شروع دوره رونق، شهر طعمه آتش شده. کسی نمی‌داند چرا آتش‌سوزی اول مردم را فراری نداده ولی آتش‌سوزی دوم باعث شده منطقه را ترک کنند.

در هر صورت، امروز شهر سوخته یکی از مهم‌ترین محوطه‌های باستان‌شناسی ایران است و اطلاعات بی‌نظیری از زندگی گذشتگان در اختیار ما گذاشته است. شهر سوخته در سال 1393 در میراث جهانی یونسکو ثبت شد. آنچه در این مطلب خواندید با استناد به تحلیل‌های کاوشگران شهر سوخته نوشته شده است. در نظر داشته باشید که کاوش‌های آتی ممکن است به آنچه گفته شده اعتبار بیشتری دهد یا آنها را نفی کند.

تالیف: لست سکند