اگر با حوزه ادبیات سفر و نوشتن سفرنامه آشنا باشید، میدانید معمولاً گردشگران، مسافران و یا حتی زائرانی که دست‌به‌قلم هستند سعی می‌کنند تجربیات و نگاه خود را نسبت به مسیر سفر و مقصد خود با سایر افراد به اشتراک بگذارند. نوشتن سفرنامه و به اشتراک‌گذاری تجربیات سفر می‌تواند به‌صورت یک داستان باشد و یا به‌صورت گزارشی، جزئیات مشاهده شده توسط نویسنده را بیان کند. مؤلفه یک سفرنامه خوب علاوه بر روان بودن متن، ذکر دقیق جزئیات با توجه به اهمیت آن‌ها است.
سفرنامه‌هایی فراموش شده!
ازجمله سفرنامه‌هایی که احتمالاً کمتر مورد توجه علاقه‌مندان به این حوزه قرارگرفته است، سفرنامه‌های زنان است که نگاهی متفاوت به جزئیات سفر دارند و به‌نوعی پازل ناقصی را که مردان سفرنامه نویس تشکیل داده‌اند را تکمیل می‌کند. در لست سکند قصد داریم پس از انتشار مطلبی تحت عنوان «سفرنامه ها، دروازه ای برای قدم گذاشتن به جهانی دیگر!» که اقدام به معرفی ده نمونه سفرنامه به زبان فارسی کرده بودیم، به درخواست کاربران عزیزمان و با توجه به نزدیکی همایش و اهدای جوایز «مسابقه بزرگ سفرنامه نویسی و ویدیویی سال 98» به معرفی سفرنامه‌های زنان ایرانی نیز بپردازیم و 3 نمونه از سفرنامه‌های بانوان که توسط نشر اطراف به چاپ رسیده است را برای شما معرفی کنیم، پس اگر به حوزه سفرنامه علاقه‌مند هستید، با ما همراه باشید.
1.چادر کردیم رفتیم تماشا/سفرنامه عالیه خانم شیرازی
مشخصات کتاب: چادر کردیم رفتیم تماشا/ عالیه خانم شیرازی/ ویرایش و تدوین: زهره ترابی/ نشر اطراف/چاپ پنجم/سال نشر 1398/قیمت:28000 تومان.
سفرنامه چادر کردیم رفتیم تماشا از جمله سفرنامه‌های زنان است که در زمان حکومت ناصرالدین شاه قاجار نوشته شده است. نویسنده کتاب از آشنایان دور خانواده شاه بوده است و در کرمان سکونت داشته است. این کتاب از چندین بخش تشکیل شده است که بخش اول بیان‌کننده شروع سفر از کرمان و رفتن به‌سوی هندوستان و بندر بمبئی است.
عالیه خانم سپس از بمبئی به‌سوی حج رهسپار میشود و بعد از زیارت خانه خدا راه عتبات عالیات را پیش می‌گیرد؛ اما بخش دوم مربوط به سکونت عالیه خانم در دربار ناصری است. او که به دلیل دوری محل سکونت و رفت‌وآمد کم به پایتخت، در دربار شاه غریبه محسوب میشود، به صورتی دقیق از جزئیات اتفاقات دربار روزنامه‌نگاری کرده است و تصویری دقیق و متفاوت از وضعیت حاکمیت را به نمایش می‌گذارد.
عالیه خانم شیرازی به‌عنوان زنی تلاشگر و پراحساس که جاذبه و نفوذ بسیاری دارد، مدتی در اندرونی ناصرالدین‌شاه حضور داشته است و سفرنامه‌ای همراه با حس زنانگی نوشته است که داده‌هایی بسیار باارزش را شامل میشود.
2.سه روز به آخر دریا/ سفرنامه شاهزاده خانم قاجاری
مشخصات کتاب: سه روز به آخر دریا / شاهزاده خانم قاجاری (همسر عمادالملک)/ به کوشش: نازیلا ناظمی/ نشر اطراف/چاپ سوم/سال نشر 1398/قیمت:19000 تومان.
شاهزاده خانم قاجاری سفر خود را از روز 21 شعبان سال 1303 قمری (4 خرداد 1265 هجری شمسی) آغاز می‌کند و 11 ذی‌حجه سال 1304 قمری (9 شهریور 1266) در طبس پایان می‌دهد. عمادالملک همسر شاهزاده خانم قاجاری حاکم تون و طبس بوده است. این سفر فقط سفری زیارتی را روایت نمی‌کند و درواقع داستان زندگی زنی است که توانسته لایه‌ای پنهان را آشکار کند.
نام دقیق نویسنده مشخص نیست؛ زیرا در کتاب اشاره‌ای به نام او نمی‌شود و فقط بر اساس آنچه بیان می‌کند اصل و نصبش را می‌توان فهمید. او دختر شاهزاده مبارک میرزا، نوه شاهزاده محمود میرزا و نوه فتحعلی شاه قاجار است. نسب مادری وی نیز به نادرشاه افشار می‌رسد. کتاب سه روز به آخر دریا از 4 فصل با عناوین: بی تماشا نبود، قطعه‌ای از جهنم، عمارت روی ناف حوا است و نه صدای شتری و نه تعال عربی می‌پردازد. در پایان کتاب نیز حاشیه عمادالملک (همسر نویسنده) بر سفرنامه آمده است.
روایت جزئیات در سفرنامه‌های زنان در کنار جرات نوشتاری آن ها که ناشی از نداشتن مناسبات معمول دولتمردان است زوایایی پنهان را به صورتی شفاف برای خواننده به تصویر می‌کشد. زبان این سفرنامه به زبان شفاهی نزدیک است.
مسیر سفر شاهزاده خانم قاجار از طبس آغاز میشود و از طریق نائین و اردستان به کاشان و قم می‌رسد و پس از گذر از مناطق کوهستانی غرب ایران وارد عراق میشود. او پس از دیدار از کاظمین و بصره از طریق بندر بوشهر و به‌وسیله کشتی به سمت عربستان حرکت می‌کند. شاهزاده خانم قاجاری در زمان بازگشت نیز از طریق راه زمینی به کربلا می‌رود و با توجه به اینکه خانواده او در کربلا ساکن هستند اقامتی طولانی در این شهر دارد.
شاهزاده قاجاری با توجه به احاطه‌ای که به احادیث، روایات، ضرب‌المثل‌ها و اشعار دارد و همچنین استفاده درست و به‌جا از آن‌ها و ذکر وقایع تاریخی با نثری ساده و روان توانسته است متنی بسیار خواندنی، شیرین و جذاب را در اختیار خواننده قرار دهد. با مطالعه این کتاب اطلاعاتی مانند مشکلات و خطرات سفر در آن زمان، وسایل سفر، توصیف مناطق و راه‌ها، فضای شهرها اعم از معماری، سوغاتی و غذاها روبه‌رو می‌شوید.
3.خانم! فردا کوچ است / سفرنامه سکینه سلطان (وقار الدوله)
مشخصات کتاب: خانم! فردا کوچ است / سکینه سلطان (وقار الدوله)/ پژوهش: رسول جعفریان، کیانوش کیانی هفت لنگ/ ویرایش و تدوین: زهرا صالحی زاده/ نشر اطراف/چاپ اول/سال نشر 1398/قیمت:26000 تومان.
این کتاب یکی از دو سفرنامه سکینه سلطان، ملقب به وقار الدوله است و در دوره ناصری نوشته شده است. این کتاب از سفرنامه‌های زنان، زبان محاوره‌ای دارد و از جملاتی ساده، کوتاه و صادقانه تشکیل شده است. متن کتاب به دلیل نداشتن پیچیدگی در ساختار و عبارت‌ها و داشتن نثری ساده و روان، به سبک نوشتاری امروزی بسیار نزدیک است. توجه به اماکن تاریخی، اماکن مذهبی و موقعیت جغرافیایی، نگاه ویژه به مسائل فرهنگی مردم هر منطقه و آداب‌ورسوم آن‌ها، خرید و فروش مردم منطقه و توجه به وضعیت راه‌ها و وضعیت حمل‌ونقل از جمله نکات مطرح شده در این سفرنامه است.
در این سفر وقار الدوله؛ آقا میرزا محمدعلی‌خان (برادر سکینه سلطان)، آقا سید احمد (با مسئولیت آشپزی)، ماهرخ و سیده خانم (دوستان صمیمی سکینه سلطان) و حاجی غلامعلی (نوکر سکینه سلطان و کجاوه کش) وی را همراهی می‌کنند. سکینه سلطان در مسیر رفت و برگشت خود از شهرهای؛ قم، کرمانشاه، کربلا، نجف، کاظمین، سامرا، حلب، طرابلس، بیروت، مکه، مدینه، بروجرد و شهرکرد عبور کرده است.
باوجوداینکه نویسنده سعی کرده وقایع روزانه شهرها را به همراه وضعیت اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، جغرافیایی و به همراه کمی تاریخ بیان کند ولی بعضی از روزها هم به دلایلی مانند بیماری، غرق شدن در زیارت و یا عدم وقوع اتفاقی تازه در روند روایت روزانه جا افتاده‌اند.
سفر این بانوی پیشرو که در ابتدا همسر ناصرالدین‌شاه بوده است و پس از مرگ وی به همسری معتصم الملک درآمده است، از سال 1317 قمری (1287 هجری شمسی) و پس از گرفتن اذن سفر از مظفرالدین شاه آغاز میشود و حدود یک سال و اندی به طول می‌انجامد. یک سال از زمان سفر در راه‌ها و مقاصد زیارتی می‌گذرد و باقی زمان را در بروجرد می‌ماند، زیرا همسر او وزیر مالیه عین الدوله، حاکم لرستان بوده است.
منابع:
1.سایت نشر اطراف.
2.کتاب: چادر کردیم رفتیم تماشا/سفرنامه عالیه خانم شیرازی.
3.کتاب: سه روز به آخر دریا/ سفرنامه شاهزاده خانم قاجاری.
4.کتاب: خانم! فردا کوچ است / سفرنامه سکینه سلطان.
