شب یلدا برای ما شاید یادآور ترافیک‌های ممتد و دیر رسیدن به دورهمی یلدایی باشد یا یادآور میزهای پر از خوراکی که ما را در انتخاب سرگردان می‌کند یا حتی صف طولانی آجیل فروشی و ویترین‌های خالی شیرینی‌فروشی از کیک و شیرینی‌های پرطرفدارش. امّا میان همه این عناصر جدید و نویی که از یلدا می‌شناسیم، گاه گداری ذهنمان سوالاتی ممکن است از شب یلدا و چون و چرایش بپرسد که جوابش را ندانیم. میان همهمه مهمان‌های شب چله، ذهنمان درگیر این شود که اصلا ماجرای این جشن چه بوده و از کی یکی به ذهنش رسیده این شب را جشن بگیرد؟ به همین منظور، به مناسبت شب یلدا، در این متن از بلاگ لست سکند، به تعدادی از سوالاتی که ذهن ما را در این شب درگیر خودش می‌کند، پاسخ می‌دهیم.
امّا قبل از خواندن سوال و جواب‌ها، چند نکته را لازم است مطرح کنیم؛ یکی اینکه رسم‌هایی مثل شب یلدا که ریشه‌اش به هزاران سال پیش برمی‌گردد، به راحتی نمی‌توان درباره‌اش نظر قطعی داد، بنابراین، پاسخ‌هایی که اینجا از آنها نوشته‌ایم، نظرات پژوهشگران بر اساس یافته‌هایشان تا الان است و بعدها ممکن است تغییر کند، پس قطعی و صددرصد نیست ولی معتبر است. نکته دیگر این است که در این مطلب سعی کردیم مختصر و مفید از شب یلدا بگوییم در صورتی که هر کدام از مفاهیم نیاز به توضیحات مبسوط و مفصل دارد، پس مختصر بودن جواب‌ها را به حساب «در حوصله مخاطب بودن» متن بگذارید و گرنه گفتن از چنین مراسم عمیق و ریشه‌داری، جای نوشتن چندین و چند صفحه‌ای دارد. امّا می‌رویم سراغ سوال و جواب‌های شب یلدا!
آنچه در ادامه مطلب خواهید خواند
شب یلدا در چه ماه و فصلی است؟
شاید به نظرتان این سوال بدیهی برسد ولی شاید برای خودتان هم پیش آمده باشد که ناگهان پاسخ سوال‌های بدیهی را فراموش کنید. مثلا از خودتان بپرسید راستی شب یلدا در چه فصلی بود؟ یا اینکه شب یلدا در چه تاریخی برگزار میشود؟ شب یلدا در تقویم امروز، آخرین روز فصل پاییز برگزار میشود، یعنی 30 آذر. این شب، طولانی‌ترین شب سال است و به همین دلیل، آن را به مناسبت «یلدا» جشن می‌گیرند. البته نظرهایی مبنی بر اینکه تاریخ شب یلدا در دوران باستان متفاوت بوده، وجود دارد، اما در حال حاضر، شب یلدا در آخرین روز فصل پاییز بین خانواده‌های ایرانی برپا میشود.
چرا به شب آخر پاییز می‌گوییم جشن شب یلدا؟
بعضی معتقدند «یلدا» واژه‌ای سریانی و به معنی ولادت و متولد شدن است و اشاره به زاده شدن خورشید و مهر دارد. چون از فردای شب یلدا، روزها طولانی می‌شوند، منظور از نام یلدا هم متولد شدن خورشید است.
امّا جشن از واژه «یَسن» آمده که به معنی عبادت و پرستش است که در طول زمان به شکل جشن درآمده و معنی شادی و سرور گرفته. در واقع لازم است بدانیم عده‌ای معتقدند که در شب یلدا، مردم ایران مشغول نیایش می‌شدند؛ بنابراین شاید واژه جشنی که به شب یلدا چسبیده، یادگاری از عبادت‌ها و نیایش‌های مردم باشد.
چرا در شب یلدا آجیل می‌خوریم؟
سر سفره‌های شب یلدا، معمولا آجیل بیش از هر خوراکی دیگری به چشم می‌آید و به نظر می‌رسد نقش مهمی در میان خوراکی‌ها دارد. شاید گمان کنید پای آجیل، صرفا به خاطر چشم‌وهم‌چشمی‌ها به میان سفره یلدا باز شده، ولی حضور آجیل سر سفره، تاریخی و قدیمی است. البته اینکه در حال حاضر ظرف آجیل نشانه مال و مکنت شده و هر خانواده تلاش می‌کند آجیل‌های زرق و برق‌دارتری بخرد را نمی‌توان انکار کرد، ولی حضورش در گذشته معنای دیگری داشت.
مردم در گذشته امکانات امروزه ما را نداشتند و برای مراسمشان، هر آنچه مناسب آن منطقه جغرافیایی و فصل بود را سر سفره‌شان هم می‌آوردند. با توجه به اینکه جامعه کشاورزی در ایران غالب بود، استفاده از دانه‌های روغنی و محصولات کشاورزی رایج بود، بنابراین آجیل و شب چره که شامل دانه هایی مثل گندم، نخود برشته، تخمه هندوانه و کدو، بادام، پسته، فندوق، انجیر، کشمش و توت خشک میشد، پای ثابت شب یلدا بود.
چرا در شب یلدا یک دقیقه بیشتر را جشن می‌گیریم؟
علت جشن گرفتن و دورهمی شب یلدا، به ریشه‌های مختلفی برمی‌گردد. یکی از آنها که پیشتر هم گفتیم، جریان ولادت خورشید بود که به تعبیری هم جوانه زدن خورشید و روز به روز طولانی شدنش را می‌توان دلیل شب یلدا دانست.
امّا به جز این، عده‌ای معتقدند چون در این شب ظلمات و تاریکی به نهایت خود می‌رسد، همه اعضای خانواده برای یاری به نیروهای خیر و روشنایی دور هم جمع می‌شدند تا بر تاریکی پیروز شوند. در واقع در این تعبیر، شب یلدا نحس و شوم است که مردم با ستایش و عبادت‌هایشان سعی می‌کنند بر نیروهای تاریکی پیروز شوند و نحوستش را از بین ببرند.
بعضی پژوهشگران هم معتقدند چون جامعه ایران کشاورزی بوده و انتهای پاییز فصل برداشت محصول، دورهمی این شب هم می‌تواند آغازی برای استراحت کشاورزان باشد. خیلی از جشن‌هایی که میان مردم ایران شکل گرفته، ریشه کشاورزی دارد.
چرا شب یلدا را شب چله هم می‌گوییم؟
احتمالا نام شب یلدا را به اندازه شب چله شنیده‌اید، امّا جریان این نام چیست؟ چون شب یلدا هم‌زمان با آغاز چله بزرگ زمستانی است، آن را شب چله می‌نامند. منظور از این چله، 40 روز است که شروع سرمای زمستان است، بر همین اساس هم، جشن‌های دیگری برگزار میشده، یعنی بعد از 40 روز از گذشت یلدا، جشن سده برگزار میشده. از اول دی تا 10 بهمن چله بزرگ و از 10 بهمن تا 20 اسفند هم چله کوچک است.
چرا شب یلدا برای ایرانی‌ها مهم بوده؟
شاید در حال حاضر تصوّر کنیم که فقط نوروز از جشن‌های مهم در ایران باستان بوده، ولی اتّفاقا گاهی جشن‌های دیگری که طی سال برگزار میشده، اهمیتش از نوروز هم بیشتر بوده، مثل همین شب یلدا. علت و اهمیت آن هم علاوه بر کشاورز بودن مردم ایران و مقارن بودنش با برداشت محصول، باورها و اعتقادات عمیقشان به جدال نور و ظلمت و اهمیت نور بوده، بنابراین انقلاب زمستانی را با مراسم ویژه و مهمی شروع می‌کردند.
چرا شب یلدا، حافظ می‌خوانیم؟
کافی است زمان تولد حافظ را با قدمت شب یلدا مقایسه کنیم تا متوجه شویم رسم حافظ خوانی از همان دوران باستان با مردم ایران نبوده و از دوره‌های اخیر، بین ایرانی‌ها جا افتاده است. علت آن را می‌توان نوعی سرگرمی و علاقه مردم به شاعر بزرگ ایران دانست که با خواندن اشعارش، حس و حال دیگری به دورهمی‌ها می‌آید. البته به جز حافظ، میان مردم شاهنامه‌خوانی هم رسم بوده است، امّا به جرئت می‌توان گفت رسوخ حافظ و اشعارش در عمق روح ایرانیان، باعث شده که عمومیت بیشتری در شب یلدا داشته باشد.
چرا شب یلدا باید دور هم جمع شویم؟
اگر فلسفه یلدا را یاری رساندن به نیروهای خیر بدانیم، جمع شدن افراد خانواده در گذشته سبب میشده این نیرو بیشتر شود. امّا اگر رسوم ایرانی را بررسی کنید، همیشه کار دسته جمعی و دورهمی به بهانه جشن و انجام آدابی، افراد خانواده و حتّی شهر را دور هم جمع می‌کرده تا در شادی و کار با هم شریک باشند. در حال حاضر هم با وجود این که آن چنان مانند گذشته معنای شب یلدا در میانمان نمانده، دور هم جمع شدن سبب میشود آتش محبت خانواده همواره گرم بماند.
سخن آخر
در این مطلب سعی کردیم مختصر و مفید به سوالات پرتکراری بپردازیم که درباره شب یلدا ذهنمان را درگیر می‌کند، یا حتی اگر تا به حال به آن فکر نکرده بودید، ذهنتان درگیرش شود. گر چه، همان‌طور که اول متن هم اشاره کردیم، پاسخ‌ها بر اساس یافته‌هایی است که تا کنون از منابع به دست آمده و قطعیتی ندارد، البته از ما به شما نصیحت، اگر کسی ادعا کرد که راز شب یلدا را کشف کرده و همه چیز را قطعی می‌داند به گفته‌هایش شک کنید و به راحتی نپذیرید. نویسا نبودن ایرانی‌ها از گذشته تا امروز، سبب شده تفسیر و تعبیر دقیق از گذشته‌هایمان نداشته باشیم. راستی، چه سوال دیگری درباره شب چله ذهنتان را درگیر کرده؟ در کامنت‌ها سوالاتتان را برایمان بنویسید.
«یلدایتان پرنور»
تألیف: تیم نویسندگان لست سکند
