دیوار بزرگ گرگان یا دیوارسرخ که در متون قدیمی با نام مار سرخ نیز نامیده شده‌است، دیواری تاریخی است در شهر گرگان استان گلستان، که از شرق دریای خزر شروع شده و پس‌از عبور از ضلع شمالی گرگانرود و دشت‌های وسیع شهرستان‌های بندرترکمن، آق‌قلا، گنبدکاووس و کلاله به کوه‌های پیشکمر در شرق استان گلستان ختم میشود. این دیوار عظیم تاریخی که ۲۰۰ کیلومتر طول دارد در ۲۹ تیرماه سال ۱۳۷۸ به ثبت ملی رسیده است.
بنا برگفته اکثر مورخان و باستان شناسان، این دیوار طولانی‌ترین اثر معماری ایران باستان است که بعد از دیوار چین (به طول 6 هزار کیلومتر) و سمیز آلمان (به طول 548 کیلومتر) بزرگترین دیوار دفاعی جهان است.
برخی از مورخین ساخت دیوار تاریخی گرگان را به ساسانیان و برخی دیگر به اشکانیان نسبت می‌دهند، علیرغم وجود اینگونه اختلاف نظر، تاریخ نگاران و پژوهشگران پیشین و معاصر، در تلاش‌های فراوانی که برای ساخت دیوار دفاعی گرگان صورت گرفته است اتفاق نظر دارند، نتایج به دست آمده از کاوش‌های اعماق آب‌های خلیج گرگان و همچنین حدسیات حاصل شده، مبنی بر وجود بنادرو پادگان‌های نظامی ساسانیان دراین منطقه است که بر اهمیت حفاظت از ایالت تاریخی گرگان در آن زمان دلالت دارد.
در دوره‌های حکومت‌های مختلف، علی الخصوص ساسانیان و اشکانیان ایالت گرگان شاهد حماسه های زیادی بوده است به طوری که تعدادی از سلاطین بزرگ این دو سلسله سال‌ها در هیرکانیا درگیر جنگ بوده‌اند..
این دیوار در منابع تاریخی به نام‌های سد اسکندر، سد پیروز، سد انوشیروان، قزل‌آلان و مار سرخ (به دلیل رنگ آجرهای آن) نیز شناخته میشود.
دیوار گرگان به لحاظ بهره‌گیری از مصالح بوم‌آورد و تولید خشت و پخت در کوره‌های آجرپزی حاشیه دیوار، نسبت به سایر دیوارهای ساخته شده در جهان باستان کم نظیر است و می‌توان گفت، مستحکم‌ترین دیوار دفاعی بوده که به دست معماران ایرانی ساخته شده است.
مصالح اولیه آجرهای دیوار گرگان، خاک رس حاصل از حفر خندق دیوار، با ترکیب کاه خردشده ریز و درشت است که وزن تقریبی هر کدام از آجرها بعد از پخت در کوره‌ها ۲۱ تا 24 کیلوگرم بوده است.
رنگ بیشتر آجرها به جهت جنس و ذرات موجود در خاک مورد استفاده، آجری متمایل به نخودی تا قرمز است و به این دلیل در برخی منابع تاریخی به آن دیوار سرخ یا مارسرخ نیز گفته شده است.
نخستین پژوهش‌های باستان شناسی این دیوار توسط ژاک دمرگان فرانسوی صورت گرفت. بعد از او باستان شناس فرانسوی (آرن) در سال 1312 شمسی، بخشی از دیوار گرگان را به صورت پیمایشی ،شناسایی و معرفی کرد. سپس، اریک اشمیت، خبرنگار آمریکایی در سال 1316 با پرواز بر فراز منطقه، خط قرمز رنگی را روی زمین مشاهده کرد که با پیچ و تاب از دریا به سمت کوه‌های پیشکمر در شرق استان ادامه یافته. او با دیدن این منظره عجیب این پرواز را بار دیگر تکرار کرد و با تهیه عکس‌های هوایی، نقش مهمی در شناسایی این دیوار ایفا کرد.
این کاوش ها سال ها ادامه یافت تا در سال 1381، دیوار در 6 فصل کاوش شد، که اطلاعات زیادی از آن به دست آمد. به طوری که هم اکنون باستان شناسان طول دیوار را 200 کیلومتر می‌دانند.اما از آنجایی که در برخی نوشته ها این دیوار تا مرو ادامه داشته، باستان شناسان احتمال می دهند طول دیوار بسیار بیشترهم باشد.
در کاوش‌هایی که تاکنون انجام شده، 2000 متر مربع از دیوار حفاری شده و در پی آن یک آتشگاه و استراحتگاه سربازان کشف شده است. طبق برآوردها 30 هزار سرباز می‌توانستند در طول دیوار مستقر شوند. باستان شناسان با نمونه برداری و آزمایش خاکسترها و ذغال‌های برجای مانده در کوره‌های آجرپزی نشان دادند که قدمت دیوار به قرن‌های پنجم و ششم میلادی می‌رسد.
برگرفته از: سایت همشهری آنلاین
