امپراطور خوشنام و افسانه‌ای چین شنانگ که همیشه بدنبال گیاهان خوردنی بود برای اولین بار کشاورزی را به چین معرفی کرده و سبد و شخم را اختراع کرد. او بارها با خوردن گیاهان مختلف مسموم شده بود. درزمانی که به خاطر خورد سبزی‌های سمی مختلف احتمال داشت زندگی خود را از دست بدهد، برگ سبزی داخل دهانش گذاشت. وقتی درحال جویدن ان بود احساس کرد که بدنش شفا یافته است. با این اتفاق چین پی بوجود چای برد.
درواقع حقیقت کمی جدی‌تر بود اما شنیدن آن نیز خالی از جذابیت نیست. بر اساس تاریخچه کوتاهی که توسط تاریخ‌نویس شاننگ تِنگ درباره چای نوشته‌شده، اولین چای‌ها 6000سال قبل در چین کشت شدند، گرچه برگ‌های چای را در ابتدا مانند سبزیجات دیگر می‌پختند و مانند آش می‌خورند. چای تبدیل به یکی از ارزشمندترین کالاهای صادراتی چین در سراسر جهان شد.
امروزه چای یکی از مشهورترین نوشیدنی‌ها در سراسر جهان پس از آب محسوب میشود. اما چای در هسته خود یکپارچگی، فرهنگ و سیاسیت قاره آسیا را جای‌داده است. اروپا و مخصوصاً انگلیس نیز سنت‌های مربوط بخود را درباره نوشیدن چای دارند اما این قاره تا قبل از قرن شانزدهم از وجود چنین چیزی خبر نداشت و اولین کشوری که چای را وارد اروپا کرد هلند بود نه انگلیس. تاجران هلندی در قرن شانزدهم برای اولین بار چای را از ژاپن به اروپا وارد کردند.
یک پرنسس پرتغالی بنام کاترین براگانزا که در سال 1662 با شاه چارلز دوم ازدواج کرد، باعث شد که چای تبدیل به یک نوشیدنی معروف میان اشراف شود اما این رسم وقتی بصورت جدی وارد فرهنگ انگلیس شد که آنا، دوکس بدفورد در سال 1840 میل کردن چای در وقت ناهار را باب کرد.
امروزه بهترین و مشهورترین چای‌ها را هنوز می‌توان در ژاپن، هند، چین، سری لانکا، تایوان و ایران یافت. (کشورهایی در آفریقا و امریکای جنوبی نیز هم‌اکنون مبادرت به پرورش چای کرده‌اند). چای هرکشور ریشه‌ها و ویژگیهای مخصوص بخود را دارد. در اینجا مختصری درباره تاریخچه چای در این 6 کشور اصلی ذکر می‌کنیم.
- چین
چای قلب تپنده هنر، آشپزی، سیاسیت و فلسفه در هند است. طبق کتاب "زندگینامه چای" نوشته میشل فریمن و تیموتی اوفای، محققا کشاورزان چینی اولین کسانی در جهان بوده‌اند که برگ‌های چای را دیده و مبادرت به پرورش آن کرده‌اند. چین هنوز بزرگترین تولیدکننده چای در جهان است که حدود 35% چای خود را به کشورهای مختلف صادر می‌کند. این کشور همچنین بزرگترین مصرف‌کننده چای نیز هست و هرساله 1.6 میلیارد پوند برگ چای مصرف می‌کند.
در چین 4 منطقه اصلی برای کشت چای وجود دارد: جانگبی، جیانگ نان، جنوب چین و جنوب غربی آن. این مناطق شامل 18 ایالت هستند که به تولید چای سیاه، سفید و زرد مشغولند.
چای سبز ایالت ژجیانگ معروف است. برگ‌های سبز لانگ جینگ در ماه آوریل برداشت می‌شوند و به خاطر عطر و مزه گرمی که دارند شناخته‌شده‌اند. چای سیاه ایالت آنهوای نیز بسیار معروف است. چای کیمن در آنهوای کشت میشود و بهترین چای سیاه چینی است که پای ثابت صبحانه‌های انگلیسی است. وجود کوهستان فوجی در این منطقه باعث میشود که نور کمی به زمین‌ها برسد و بهمن خاطر باعث افزایش سطح کلروفیل در چای سیاه شده و منجر به طعم ملایم این چای می‌گردد.
چین درزمینهٔ چای اولانگ نیز متخصص است، کوهستان ققنوس در گانگ دانگ برخی از بهترین چای‌های جهان را تولید می‌کند. این گیاهان بصورت بوته‌ای رشد نمی‌کنند، بلکه درختانی بالغ هستند. چای حاصل را دن کونگ یا چای اولانگ تک بوته‌ای می‌نامند. زیرا هر دسته می‌بایست از یک درخت مجزا چیده شود.
- هند
بنا به برخی افسانه‌ها چای ماسالا حدود 5000 سال پیش در هند به‌عنوان یک داروی گیاهی مصرف می‌شده است و کاملیا بصورت وحشی در کل کشور رشد می‌کند. هرچند انگلیسی‌ها در سال 1834 برای اولین بار بصورت تجاری چای را در هند کشت کردند تا به قدرت چین در صادرات چای پایان دهند. در دهه 1700 انگلیس هرساله میلیون‌ها پوند چای از چین خریداری می‌کرد و هزینه پرداخت آن را نداشت. انگلیس سعی کرد در ازای دریافت چای به چین تریاک بفروشد اما چین در سال 1729 آن را ممنوع کرد که منجر به جنگ یک‌صد ساله به خاطر منع استفاده این ماده مخدر و دو جنگ برای ان شد. بر اساس کتاب میشل فریمن و تیموتی اوفای، انگلیسی‌ها نیاز به یک منبع تأمین پایدار داشتند که به خاطر مسائل سیاسی از هم نپاشد. اولین دانه‌ها در باغ‌های گیاهی کالکوتا کشت شدند و درنتیجه در سه ایالت اصلی هند بیش از 200هزار درخت چای کاشته شد، این ایالات عبارت‌اند از دارجیلینگ، تپه‌های نیل گیری و آسام.
چای‌های سیاه صبحانه که دارای طعمی مانند عسل هستند در آسام کشت می‌شوند. منطقه دارجیلینگ در بنگال غربی دارای تنوع بالا و چای سیاه، سبز، سیفید و اولانگ است. در منطقه کوچک نیل گیری چای سیاه کشت می‌شوند که نسبت به مناطق دیگر از شهرت کمتری برخوردار است.
- سری لانکا
تاجران انگلیسی در سال 1824 اولین گیاهان چای را که بعدها سیلان لقب گرفت با خود به سریلانگا آوردند. کشت تجاری چای تا 43 سال بعد در سریلانگا انجام شد تا اینکه یک تاجر بنام جیمز تیلور آن را در زمین خود کاشت. تجارت چای سری لانکا تا سال 1890 شروع نشد. تا اینکه توماس لیپتون حین سفر در یک مغازه مواد خوراکی توقف کرد. او با هدف فروختن چای در مغازه‌های خود سه مزرعه را که درگذشته در آن‌ها قهوه کشت می‌شد را خرید و شروع به پرورش چای کرد.
چای سیاه در سری لانکا از پیشینه‌ای طولانی برخوردار است. بر اساس کتاب فری من، مناطق تحت کشت چای در سری لانکا به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند: رشد بالا و رشد متوسط و رشد کم. در سری لانگا 7 چای اصلی پرورش داده می‌شوند که عبارت‌اند از نوارا الیا، دیموبلا، اوا، اودا پوسالاوا، روحانا، ساباراگاموا، و کندی که دارای طعم‌های مختلفی هستند.
- ژاپن
در قرن دوازدهم یک راهب بودایی بنام ایسای برای زیارت عازم چین شد و اولین گیاه چای را باخود به ژاپن آورد. از آن زمان به بعد ژاپن سنت دیرینه خود درباره چای را داراست. در قرن شانزدهم ریکیوا سن که یک استاد چای بود، هنر مراسم چای ژاپنی را معرفی نمود. در ژاپن 6 منطقه اصلی کشت چای وجود دارد که مشهورترین آن‌ها شیزوکو و اوجی است.
گرچه شیزوکو حدود 40% چای را در ژاپن تولید می‌کند، اما در کل چای اوجی بهترین طعم را داراست. این چای که اوجی جیوکورا نامیده میشود دارای بالاترین مرغوبیت چای در ژاپن است. این چای تیره بوده و دارای کلروفیل فراوان است و طعمی تقریباً شیرین و خامه‌ای دارد.
چای سبز که بیشترین طرفدار را در ژاپن دارد دارای ویژگیهای درمانی است. این چای به دو روش در ژاپن مورداستفاده قرار می‌گیرد، روش سنچا که در آن برگ‌های چای را در آب داغ قرار می‌دهند و ماچا که شامل برگ‌های سبز پودر شده است و می‌توان از آن در تهیه نودل، بستنی و قهوه نیز استفاده کرد.
- تایوان
در تایوان امروزی با این جمله باهم حال و احوال می‌کنند: بفرمایید داخل و چای بنوشید. اما شرکت هندی هلندی اولین شرکتی بود که چای را به این کشور وارد کرد. در سال 1623 ای شرکت از تایوان به‌عنوان پایه کارخود و تجارت با چین و ژاپن استفاده کرد. در اواخر قرن هفدهم طبق گزارش شرکت درختان چای زیادی در تایوان کاشته شده بود. این شرکت در ابتدا فقط درحال کشت نیشکر و برنج در این کشور بود. هرچند تاجران به‌زودی از ایالت فوجیان در چین برگ‌های چای را به این کشور آوردند، زیرا کاشت آن با آب‌وهوای این کشور سازگاری داشت.
تا نیمه قرن ندهم تجارت چای در تایوان رونق گرفت. در سال 1855 درختان کوچک اولانگ از کوهستان‌های وویی در چین وارد تایوان می‌شدند که منجر به تنوع کنونی چای در این کشور شده است. در سال 1970 اولانگ تبدیل به محبوب‌ترین چای کشت‌شده در تایوان گردید.
منطقه نانتو که خانه اولانگ دونگ دینگ است، هرساله نیمی از چای کشور را تولید می‌کند. در دریاچه سان مون در نانتو نیز چای سیاه تایوان تولید میشود که طعمی شیرین و قوی دارد.
- ایران
گفته‌اند که ایرانی‌ها در دوران باستان و تا پیش از دوران صفویه چای نمی‌نوشیده‌اند و به‌جای آن قهوه‌خانه داشته‌اند. چای پیش‌ازاین‌که در ایران کشت شود، به‌واسطه بازرگانان و تجار، به ایران آمده و به‌خوبی رواج یافته بود. گفته‌اند که با آمدن چای، قهوه هم در جمع ایرانیان، به فراموشی سپرده شد.
دوران ناصرالدین‌شاه قاجار که فرارسید، شاه به چند نفر از درس‌خوانده‌ها و سیاستمداران اجازه داد که چای را برای کشت و نوشیدن به ایران بیاورند، اولین تجربه‌ها به شست انجامید تا اینکه در سال 1276 شمسی که محمد میرزای کاشف السلطنه، هزار نهال چای را به ایران آورد و علی‌رغم مشکلات فراوان و حمایت نکردن اهالی در لاهیجان کاشت. محمد میرزا، بعدها که در کاشت چای موفق شد، لقب کاشف السلطنه را گرفت و معروف شد به محمدمیرزا کاشف السلطنه چایکار . در میان مردم این افسانه رایج است که کاشف السلطنه چند تخم چای را در عصای خود مخفی کرد و به ایران آورد که از صحت آن‌کسی باخبر نیست. کاشف السلطنه متولد تربت‌حیدریه بود و در دارالفنون درس خواند و برای ادامه تحصیل به دانشگاه سوربن فرانسه رفت. به ایران که برگشت، ژنرال کنسول ایران در هند شد و در همان‌جا فکر کاشت چای در ایران، در ذهنش جوانه زد. کاشف السلطنه، اکنون پدر چای ایران نام‌گرفته و مقبره‌ای دارد در شهر لاهیجان که بر بالای یکی از تپه‌های مزارع چای این شهر، جای گرفته است.
سابقه مصرف چای در ایران به‌عنوان یک نوشیدنی سطح بالا به قرن هفدهم میلادی می‌رسد. امروزه مصرف چای، یکی از اجزای جدایی‌ناپذیر زندگی عادی مردم در ایران است. اما سابقه مصرف چای در ایران، کمتر از دو قرن است.
نخستین بار تعدادی از کشاورزان در حومه شهر لاهیجان (چارخانه سر) کشت چای را آغاز کردند و به‌تدریج در سایر نقاط استان گیلان گسترش یافت، طوری که در سال 1319 مساحت باغ‌های چای ایران به 600 هکتار رسید. روند توسعه تدریجی ادامه داشت تا اینکه در سال 1337 دولت اقدام به تأسیس سازمان چای کشور کرد تا کشاورزان چایکار و صاحبان صنعت چای سازی را تحت حمایت قرار دهد. اما در سال‌های اخیر با حجم بالای چای وارداتی سطح زیر کشت چای از حدود 32 هزار هکتار به 21 هزار هکتار کاهش‌یافته است.
باوجود اینکه کشت چای در بیش از 900 قریه از رشت در گیلان تا چالوس در مازندران رواج دارد، اما تعداد خانوارهایی که به چای‌کاری مشغول بودند 25 درصد کاهش‌یافته و به 45 هزار خانوار رسیده است.
منبع: matadornetwork.com
