قبل از اینکه به معرفی قدیمی‌ترین حمامهای ایران بپردازیم می‌خواهیم اطلاعات جالبی را درباره تاریخ حمام از پیش از میلاد مسیح با هم مرور کنیم. ازهزاران سال پیش، شستن بدن در رودخانه‌ها، از آداب مذهبی بسیاری از مردم بوده است. مصری‌ها در رود نیل حمام می‌کردند و هندی‌ها جسم و روحشان را در رود گنگ می‌شستند. نخستین مرجع درباره حمام را میتوان در کتاب مقدس تورات در سفر لاویان (آیه ی 7-16) یافت و بیش از 3000 سال پیش در ویرانه‌های کاخ شاه یونان یک وان حمام و یک سیستم فاضلاب کشف گردیده است. بقایای حمامهای یونانی و رومی که حدود 1700 سال پیش از میلاد بنا شده‌اند، هنوز پابرجاست. در اواخر قرن 13 میلادی، مارکوپولو در یکی از شهرهای چین 300 حمام عمومی آب گرم و سرد پیدا می‌کند که مردم فقیر هر روز از آنها استفاده می‌کردند. این در حالی بود که انگلیسی‌ها تا قرن‌ها بعد، حمام رفتن را ناپسند می‌‌دانستند و ملکه الیزابت نیز در قرن 16 میلادی افتخار می‌کرد که سالی چهار بار به حمام می‌رود. تا مدت‌ها بعد هم در بسیاری از شهرهای اروپایی حمام کردن ویژه اشراف و ثروتمندان بود.
تاریخچه حمام از رومی تا ترکی
حمام‌ها در طول تاریخ نه تنها از حیث سلامت و پاکیزگی اهمیت داشته‌اند، بلکه همیشه از نگاه فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی محلی برای ملاقات و معاشرت مردم بوده‌اند. این فرهنگ تا امروز هم باقی مانده و در سایه معماری و زیبایی‌شناسی حمامهای تاریخی جذابیتش را حفظ کرده است. هرچند گفته میشود رعایت نظافت شخصی در قرون وسطی بسیار بغرنج بوده است، حمام‌هایی منتسب به یونان باستان وجود دارند که از صد سال قبل از میلاد مسیح باقی مانده‌اند. با این حال حمام‌ها در دوران رومی‌ها صاحب سبک می‌شوند. از دوران امپراتوری روم حدود 33 سال قبل از میلاد مسیح حدود 170 حمام به جا مانده است که از حوض یا استخر شنا، مجسمه‌های پرشکوه، کتابخانه و باغ بزرگی تشکیل می‌شده که محل بازی و ورزش بوده‌اند. اماکنی مشابه نیز در بین النهرین، بابل، مصر باستان و هندوستان وجود دارند اما اولین بناهایی که به طور مشخص با هدف استحمام ساخته شده و باقی مانده‌اند حمامهای رومی هستند. ویژگی بارز «حمام رومی» امکان گرم کردن آب از طریق یک سیستم گرمایشی شبیه به شوفاژ است.
آن چه که به سبک و سیاق حمامهای رومی امروز در دنیا شناخته میشود «حمام ترکی» است. حمام‌هایی که در مناطق منسوب به آناتولی در کشور ترکیه وجود داشته به دو گروه تقسیم می‌شوند. اول حمام‌هایی که در محل جوشش آب‌های طبیعی از زمین مانند چشمه‌های طبیعی شکل گرفته‌اند و به آنها «کاپلیجا» می‌گویند. گروه دیگر حمام‌هایی هستند که آبشان خاصیت درمانی داشته و قابل شرب هستند؛ به این حمام‌ها «ایچمِجه» گفته میشود. در کنار حمامهای متروک بسیاری که این روزها در شهرهای آناتولی ترکیه وجود دارند، صدها حمام تاریخی همچنان مورد استفاده گردشگران و اهالی شهرها قرار می‌گیرند. ساخت اغلب حمامهای ساخته شده در ترکیه به دوران حکومت عثمانی برمی‌گردد، به طوری که در این دوران بلافاصله بعد از فتح هر شهری حمام یکی از اولین بناهایی بوده که ساخته می‌شده است.
حمام سنتی ترکی از چه بخش‌هایی تشکیل میشود؟
- جامه گاه (محل در آوردن لباس‌ها)
- سردخانه (محل انجام مشت و مال و خشک کردن بدن بعد از حمام)
- گرمخانه (محل شست‌وشو)
استفاده از حمامهای عمومی به شیوه سنتی هنوز هم در شب‌های جمعه، روزهای عروسی و به مناسبت اعیاد دینی در بسیاری از شهرهای آناتولی ترکیه رواج دارد، به طوری که حمامهای سنتی در ایام خاص به صورت شبانه‌روزی میزبان زنان و مردان بسیاری هستند که برای استحمام و دید و باز دور هم جمع می‌شوند.
تاریخچه حمام در ایران
قدمت ساخت اولین حماما‌ها در ایران، به 3000 سال پیش برمی‌گردد و به نظر می‌رسد اولین حمام تاریخ را جمشید، پادشاه پیشدادی ایران ساخته است.نظافت و پاکیزگی از همان سال‌ها جزو اصول و آیین اعتقادی و مذهبی ایرانیان به شمار می رفت و غسل کردن در آیین زرتشتی، یکی از شروط شرکت در مراسم مذهبی بود و در نتیجه وجود حمام برای برطرف کردن این نیاز، لازم بود. پس از ورود اسلام به ایران، حمام کردن همچنان جنبه‌ی مذهبی خود را حفظ کرد و اغلب حمام‌ها در نزدیکی مساجد و یا بازارها و در مرکز شهر ساخته می‌شدند.
یکی دیگر از نکاتی که در مورد حمامهای ایرانی جالب توجه است، حمامهای موقوفی است. این حمام‌ها توسط افراد خیر بنا شده و وقف مردم می‌شدند تا هرکسی بتواند خودش را برای اعمال دینی‌اش، با بدنی پاک و غسل داده شده، آماده کند. همچنین حمام‌ها تا حدودی نشان‌دهنده‌ی جایگاه اجتماعی مردم نیز بود؛ افراد ثروتمند حمامهای خصوصی خودشان را در خانه‌هایشان داشتند و افرادی که جزو طبقه‌ی متوسط و یا پایین جامعه بودند نیز برای استحمام به حمامهای عمومی می‌رفتند. ذکر این نکته نیز لازم است که حمام‌ها در ایران و البته در کشورهای اسلامی، به دو بخش زنانه و مردانه تقسیم می‌شد و ساعاتی از روز به زنان و ساعاتی دیگر به مردان اختصاص داشت.
ایرانی‌ها به حمام، گرمابه نیز می‌گفتند که در این گرمابه‌ها،کارهایی مثل شستشوی بدن، رگ زدن و حجامت، کیسه کشیدن، مشت و مال و قلنج گرفتن، رفع موهای زائد صورت و بدن، تقویت مو با داروهای گیاهی و... نیز انجام می شد. حمامهای عمومی در ایران علاوه بر اینکه مکانی برای شستشو و مواردی که ذکر شد بودند، محلی برای جمع شدن افراد، گفتگو، قلیان کشیدن و چای نوشیدن و حتی خوردن نان و ترشی هم بود! ایرانیان اعتقاد داشتند که بهتر است پس از فرآیند طولانی حمام کردن و معاشرت با دوستان، همسایگان و یا بستگانشان در حمام، در کنار آنها تنقلاتی را نیز مصرف کنند تا عیش حمام کردنشان کامل شود.
حمامهای تاریخی ایران
عکس از: علی کردزاده
حمام سلطان امیر احمد از حمامهای تاریخی مهم شهر کاشان است که در سال ۱۳۵۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این حمام ۱۱۰۲ مترمربع مساحت دارد و نام خود را از امام زاده مجاورش گرفته است. با توجه به آثاری که در زلزله سال ۱۱۵۰ به دست آمده این حمام در زمان سلجوقیان ساخته شده اما سربینه آن متعلق به دوران قاجار است. به نظر عده ای حمام بر روی ویرانه های حمام قبلی بنا شده و حمام کوچکی به آن اضافه شده است. شهرداری در سال ۱۳۷۵ این مسجد تاریخی را خرید تا با مرمت و بازسازی، آن را از خطر تخریب نجات دهد. این حمام بعد از مرمت مدتی سفره خانه سنتی بود تا این که در نهایت به موزه تبدیل شد و امروز تحت نظر سازمان رفاهی و تفریحی شهرداری کاشان است. تزئینات، گچبری‌ها و آهک بری‌های جذاب به کار رفته در بنا، کاشی های آبی و طلایی، سقف های طاقی، نقاشی های دیواری و شیشه‌های رنگی مسجد سلطان امیراحمد این مجموعه را به اثری خاص و تماشایی تبدیل کرده است.
ساخت حمام ایرانی قوانین خاصی دارد، مثلا برای آنکه انرژی زیادی صرف گرم نگه داشتن حمام نشود و حمام گرم بماند آن را در سطح پایین‌تر از زمین می‌ساختند. برای تامین آب از دو حلقه چاه و برای انتقال آب بین بخشهای مختلف حمام از تنبوشه یا لوله های سفالین استفاده می‌شده است. شیشه های رنگین به نام گلجام نیز در سوراخ سقف یا دیوار حمام به چشم می‌خورند. حمام سلطان امیر احمد از دو حمام بزرگ و کوچک تشکیل شده که هرکدام کاربری‌های خاص خود را داشتند. حمام بزرگ شامل ورودی، سربینه، گرمخانه و تون یا گلخن است. در حمامهای قدیمی برای ورود به فضای رختکن باید از چندین فضا می‌گذشتند که شامل جلوخان، سردر ورودی، هشتی و راهروی ارتباطی بوده است. در حمام سلطان امیر احمد راهروی ارتباطی، دالان پرپیچ و خمی است که اجازه نمی‌دهد بین هوای بیرون و داخل حمام به راحتی مبادله هوا صورت بگیرد. ربینه یا همان رختکن حمام از جذاب ترین بخشهای حمام است و هوایی نیمه گرم دارد. به غیر از تزئیات پیچیده ای که برای طراحی این قسمت از حمام سلطان امیر احمد به کار رفته وجود نورپردازی‌ها هم جذابیت آن را دوچندان کرده است.
حمام باغ نشاط شیراز
حمام باغ نشاط یکی از حمامهای تاریخی شهر شیراز است که در شمال عمارت باغ نشاط واقع شده‌است. این بنا اکنون به‌دلیل تخریب برخی از بخشهای آن نیازمند مرمت است. دیوارهای حمام باغ نشاط به‌شکل ماهرانه‌ای نقاشی شده‌اند و بر زیبایی آن افزوده‌اند.
حمام حاج داداش یکی از بناهای تاریخی شهر زنجان است.این حمام تنها حمام ستون سنگی زنجان بوده که سقف اصلی آن بر روی چهارستون سنگی قرار گرفته است. قدمت این بنا بطور تقریبی ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال پیش تخمین زده میشود. اکنون با حفظ بافت حمام و با اندکی تغییرات از این مکان به عنوان سفره‌خانه استفاده میشود و محل پذیرایی گردشگران است.
گرمابه خانی بستک واقع در شهر بستک در بخش مرکزی شهرستان بستک در غرب استان هرمزگان، یکی از آثار تاریخی و از نقاط دیدنی استان هرمزگان در جنوب ایران است. این حمام از آثار دوره قاجاریه و یکی از آثار به جا مانده از گذشته در بستک است که در جوار خانه بنى‌عباسى بنا شده است. این گونه حمام‌ها در منطقه به حمامهای زیرزمینی معروف هستند چرا که در ساخت آنها زمین را در ابعاد مختلف واندازه لازم گود وبنای حمام را در درون زمین ایجاد کرده‌اند تا هم استحکام و طول عمر دیوارهای آن بیشتر باشد وهم گرمای بیشتری را در ایام سرد زمستان در خود نگه دارند. از این گونه حمام‌ها میتوان از «حمام سیبه» نام برد.
حمام فین در باغ فین کاشان قرار دارد. این حمام قدیمی به خاطر قتل میرزا تقی‌خان امیرکبیر صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار در ۲۰ دی ۱۲۳۰ هجری خورشیدی شهرت خاصی پیدا کرده است. درقسمت جنوبی باغ فین دو حمام وجود دارد که به حمام کوچک و بزرگ معروفند. حمام کوچک از آثار دوره صفویه و همراه با بنای اولیه باغ فین ساخته شده‌است. حمام بزرگ در دوران قاجاریه به دستور فتحعلی شاه ساخته شده‌است. حمام بزرگ مخصوص امرا و حمام کوچک توسط خدام استفاده می‌شده است. در هریک از حمام‌ها قسمت‌هایی شامل ورودی، گرمخانه، آبنما، خزینه، محل نظافت و سربینه (رختکن) به چشم می‌خورد. کانال‌هایی جهت تعویض آب خزینه‌ها و حوضچه‌ها در کف حمام‌ها وجود دارد و دیوار حمام‌ها با عایق رطوبتی مخصوص - ماسه، آهک یا ساروج - پوشانده شده‌است. این حمام دارای دالان‌ها و راهروهای زیادی است که معماری زیبایی را شکل داده‌اند.
از دوره حکومت کریم خان زند که خود را وکیل الرعایا می خواند؛ آثار زیبا و مجموعه های بزرگی در شهر شیراز بر جای مانده است. یکی از این بناها حمام وکیل نام دارد که با 11 هزار متر مربع مساحت، 8660 متر زیربنا، 120 متر طول و 80 متر عرض در سال 1187 ه. ق. توسط كریم خان زند در محله درب شاهزاده، خیابان طالقانی فعلی ساخته شده است. بنای حمام به صورت مکعب است و ورودی آن در سمت شمال قرار دارد. نمای شمالی حمام مشرف به فضای بازی بود که بعدها از بین رفت و خیابان کوتاهی جایگزین آن شد. حمام وکیل از لحاظ معماری و زیبایی‌شناسی بسیار با ارزش شناخته میشود و در حال حاضر توسط سازمان میراث فرهنگی استان فارس به موزه فرش ایران تبدیل شده است.
حَمّام گَنْجْعَلی‌خان یکی از بناهای مجموعه گنجعلیخان در شهر کرمان است که در سال ۱۰۲۰ ه ق (۱۶۱۱ میلادی) ساخته شده‌است. گنجعلی بیک ملقب به گنجعلیخان از حاکمان کرمان در زمان شاه عباس بود که کارهای عمرانی مهمی در کرمان انجام داده‌است. او برای اینکه در وسط شهر تفرجگاه‌های عمومی وجود داشته باشد یک میدان بزرگ ایجاد کرد. این میدان که بیش از صد متر طول و پنجاه متر عرض دارد از چهار طرف با بناهای اختصاصی شامل مدرسه، مسجد، بازار و حمام (۱۰۲۰ ه .ق )، چهارسوق، آب‌انبار و ضرابخانه محصور شده و یک مجموعه عالی از آثارعمرانی عصر صفوی است. اين مجموعه كه در مركز شهر كرمان و در حاشيه بازار واقع شده و در ساخت، شكل‌گيري و تكامل بازار كرمان تأثيرگذار بوده است. مساحت مجموعه نزدیک به 11000 متر مربع و داراي يك ميدان است که ساير آثار و ابنيه در محورهای شرقی – غربي و شمالی – جنوبی آن شكل گرفته‌اند. به منظور تكمیل مجموعه و با توجه به كاربری‌های متفاوت بازارها و مساجد كوچكي که در چهار جناح ميدان بنا شده است يك مسجد اختصاصی در ضلع شرقی ميدان وجود دارد كه با توجه به تزيينات منحصر به فرد آم، میتوان این مجموعه را موزه‌ای از هنرهای بديع معماری برشمرد.
حمام خسرو آقا اصفهان
به این دلیل که هیچ تصویری از این بنا در دست نبود و تصاویر موجود هم در زمان ویرانی بنا گرفته شده بود، اثر هنری نقاش Pascal Coste از این حمام را به عنوان تصویری از آن استفاده کردیم.
در بنای حمام تاریخی خسرو آقا، كتيبه تاريخ دار يافت نشده است اما سنگاب اين حمام به تاريخ 1211، در دهه‌های اخير در انبار يكی از مغازه‌های اطراف حمام به دست آمده است. بانی اين حمام خسروآقا، از خواجگان حرم شاه سليمان صفوی، بوده است. برادر او، علی قلی آقا، نيز حمام ديگری در شهر اصفهان بنا كرده است. از این حمام تقریبا چیزی برجا نمانده است.
بنا بر منابع بررسی شده، ظاهراً باني اين حمام شاه عباس اول صفوي بوده است اما از سازندگان آن اطلاعی در دست نيست. ژان شاردن در سفرنامه خود به اين حمام اشاره كرده و نوشته است كه شاه عباس اول اين حمام را برای استحمام خود بنا كرده بود و در بعضی از روزها، به عموم مردم اجازه می داد از آن استفاده كنند. اين حمام را در دوره صفويان و احتمالاً هم زمان با مدرسه ملاعبدالله كه در نزديكی آن قرار دارد، ساخته اند. بنای حمام شاه در دوران معاصر مرمت شده و تا چند سال پيش هم مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
بر اساس منابع بررسی شده، بانی این حمام شاهزادگان صفوی بوده‌اند كه مدرسه‌ای دو طبقه به همين نام در جوار حمام بنا كرده است. اين مدرسه در دوران معاصر تخريب و به جای آن یک مدرسه جدید ساخته شده است. حمام شاهزاده صفوي به مرور زمان آسيب‌های بسياری ديده و بخش‌هايی از آن خراب شده است. همچنين قسمت‌هايی از سر در آن در ديواركشی جديد بازار مجاور از بين رفته است. اين حمام از بخشهای سربينه و گرمخانه و ميان‌در و فضای چال‌حوض تشكيل شده كه هر يك دارای فضاها و بخشهای جداگانه است.
این بنا که تاریخ ساخت آن را سال 1065 عنوان می‌كنند و طراحی آن را به شیخ بهایی نسبت می‌دهند به حمامی شهرت دارد که تنها با یک شمع گرم می‌شده است. حمام شیخ بهایی یكی از شاهكارهای معماری و مهندسی جهان است. حمام شیخ بهایی مربوط به دوره صفویه است و با مهندسی شیخ بهایی ساخته شده است. سیستم گرمایی این حمام یکی از شاهكارهای مهندسی با استفاده از قوانین فیزیك و شیمی محسوب میشود. آب این حمام با سیستم «دم و گاز» یعنی از گاز متان فاضلاب مسجد جامع و چكیدن روغن عصارخانه شیخ بهایی كه در مجاورت حمام قرار دارد روشن می‌شده است. عصارخانه محلی برای تهیه روغن از دانه‌های روغن بوده است. حمام شیخ بهایی با استفاده از این سیستم پیچیده مهندسی مدت طولانی تنها با یك شمع روشن می‌شده است. این حمام از نظر معماری مانند سایر حمامهای دوره صفویه و دارای ویژگیهای آن دوران است. متاسفانه تا مدتی پیش این حمام تاریخی به زباله‌دانی و محل تجمع افراد معتاد تبدیل شده بود و جالب این است كه در این مدت30 وارث پیدا كرده. خوشبختانه چند سالی است که حفاظت از این اثر منحصر به فرد آغاز شده است. حمام شیخ بهایی در شعاع صدمتری جنوب گنبد نظام الملك (جنوب مسجد جامع عتیق) قرار دارد.
حمامهای تاریخی تهران
حمام نواب یکی از حمام های قدیمی تهران است و از جمله آثار دوره قاجاریه شهر تهران است و در یکی از قدیمی‌ترین محله‌های تهران به نام عودلاجان، خیابان ۱۵ خرداد شرقی فعلی و در کوچه بیک دامغانی ( بازارچه نواب سابق) قرار گرفته است. حمام نواب از جاذبه‌های تاریخی گردشگری تهران به حساب می‌آید و مانند اغلب حمامهای تاریخی ایران دارای سیستم گرمایشی جالب و جاذبه‌های معماری با ارزش است. جالب است بدانید که قسمت‌هایی از فیلم به یاد ماندنی قیصر، مانند سکانس قتل کریم آبمنگل در این حمام ضبط شده و برای خیلی‌ها خاطره‌انگیز است.
حمام همتیار که بیشتر به خاطر شکل مخروطی بنای آن شهرت پیدا کرده است را اهالی قدیم تهران خیلی خوب می‌شناسند. این حمام در خیابان وحدت اسلامی کنونی تهران قرار دارد و مانند بسیاری از حمامهای تاریخی ایران از بخشهای مختلفی مثل پاگرد، حوضچه، گرمخانه و سردخانه تشکیل شده است.
حمام پامنار تهران هم یکی دیگر از آثار دوره قاجاریه به حساب می‌آید و در عمق 5 متری زمین ساخته شده است. ورودی حمام پامنار با یک راهرو کوچک به سربینه ختم میشود و با عبور از یک راهرو دیگر به خزینه ارتباط پیدا می‌کند. بام این حمام نیز با شیبی ملایم با کوچه امیر صدیق یکی میشود. مصالح مورد استفاده در این حمام عمدتا آجر، ملات گچ و خاک است. تزئینات این بنا شامل کاشی‌های هفت رنگ، معقلی میباشد که در دیواره‌ها و کاربندی‌ها، کار شده است. تاریخ ساخت حمام پامنار با توجه به وقفنامه آن به دوره فتحعلی شاه قاجار می‌رسد. حمام پامنار در سال 1384 توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
حمام مصباح که از دوران قاجاریه به یادگار مانده و دارای آجرهای ختایی و ملات گل آهک در بدنه خود میباشد. گنبد مرکزی حمام تهران به همراه چهار گنبد کوچک‌تر در اطراف آن، زیبایی خاصی به نمای خارجی بخشیده‌اند. حمام مصباح مربوط به اوایل دوره قاجار است و در کرج، محله قدیمی مصباح واقع شده. این حمام به عنوان یک اثر تاریخی در سال ۱۳۸۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
آیا شما حمام های دیگری را می‌شناسید که جایشان در این لیست خالی است؟ لطفا آنها را به ما معرفی کنید.
تهیه و تالیف: لست‌سکند
