زمانی بود که همه زنان و مردان خارج از خانه به حمام می‌رفتند. زنان بقچه به دست راهی حمام‌های قدیمی می‌شدند، توی یک دستشان لباس و اسباب و اثاثیه حمام بود و در دست دیگر بچه‌هایی که باید به زور می‌بردند برای تن‌شویی. مردان نیز ساعت‌ها در حمام می‌نشستند. اصلاً جلسات مهمشان را هم همین جا برگزار می‌کردند. حمام یک پاتوق برای اهالی هر محله بود. بعضی از حمام‌ها را خیرین می‌ساختند و برخی را هم حاکمان شهر.
حالا در هر خانه‌ای یک حمام اختصاصی است و در خانه‌های مجلل‌تر، هر اتاق یک حمام دارد. دیگر نیازی نیست میوه و غذا با خود به حمام ببری. تمام شد آن زمان که مردم حمام زایمان می‌گرفتند و جشن و سروری در حمام‌ها به پا می‌شد.
اکنون تنها کالبد فیزیکی تعدادی از حمام‌های عمومی باقی مانده است و تعداد محدودی حمام قدیمی که به دلیل شهرت‌شان در معماری یا اتفاقاتی که در آنها رخ داده، جزو میراث شهرها محسوب می‌شوند و یادآور جریان زندگی هستند که بخشی از آنها در حمام‌ها سپری می‌شد.
در این متن قصد داریم به معرفی حمام‌های قدیمی و مهم ایران بپردازیم؛ همان‌هایی که یکی از ویژگیهای زیبایی، معماری، شهرت یا اتفاق مهم و تاریخ ساز را داشته‌اند. برخی از این حمام‌ها هم به دلیل تزئینات به کار رفته در آنها مهم و مشهور شده‌اند.
حمام سلطان امیر احمد؛ زیباترین حمام
حمام تاریخی سلطان امیرحمد از زیباترین حمام‌های ایرانی‌ست که از زلزله کاشان جان سالم به در برد و همچنین یکی از بزرگترین هاست چون هزار متر مربع وسعت دارد و در زمان سلجوقیان ساخته شده است.
این حمام نه تنها داخلش، بلکه معماری پشت بامش هم جذاب است و نامش هم از امامزاده‌ای گرفته که در مجاورت آن قرار دارد. این حمام تاریخی، مثل همه حمام‌های دیگر، از چندین قسمت از جمله ورودی، گرمخانه، هشتی، سربینه، خزینه، شاه نشین، اتاق نظافت تشکیل شده است. از آن جهت زیباست که دارای گچ‌بری‌های آبی و زرد و سفید و تمام اجزای تزئینی یک حمام تاریخی است.
حمام فین؛ حمامی که شاهد قتل امیرکبیر بود
حمام‌های کاشان همه به یک نوعی از این تزئینات و معماری‌ها دارند اما به محض اینکه اسم کاشان می‌آید، همه یاد حمام فین می‌افتند، با آن واقعه مهمی که در حمام رخ داد. این حمام که داخل باغ فین قرار دارد، شاهد کشتن امیرکبیر بوده است.
بارها در و دیوار این حمام قجری سفید شد اما همچنان رد سیاه افرادی که در و دیوارش را با نوشته‌هایشان پر کرده‌اند،وجود دارد. خیلی از افراد به این مکان می‌روند تا جایگاه کشته شدن امیرکبیر را از نزدیک ببینند.
این حمام قدیمی در کنار باغ بزرگ فین، به‌دلیل قتل میرزا تقی‌خان امیرکبیر (صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار) در ۲۰ دی ۱۲۳۰، مشهور شد.در قسمت جنوبیِ باغ فین دو حمام وجود دارد که به حمام کوچک و بزرگ معروفند. حمام کوچک از آثار دوره صفویه و همراه با بنای اولیه باغ فین ساخته شده‌است. حمام بزرگ در دوران قاجاریه، به‌فرمان فتحعلی شاه ساخته شد.
حمام بزرگ مخصوص امرا و حمام کوچک مخصوص خُدام بود. در همه این حمام‌ها ورودی، گرمخانه، آب‌نما، خزینه، محل نظافت و سربینه (رختکن) و کانال‌های تعویض آب خزینه و حوضچه در کف دارند. دیوارشان هم با ماسه، آهک یا ساروج پوشانده شده است. این بنا به همراه باغ در سال ۲۰۱۱ به عنوان یکی از ۹ باغ ایرانی به ثبت سازمان جهانی یونسکو رسید.
حمام کردشت؛ حمامی مرزی!
مجموعه تاریخی حمام کردشت هم تنها یک حمام نیست. این بنای تاریخی در منطقه آزاد ارس واقع شده و در دوره شاه عباس صفوی ساخته شد. مسجد، باغ و میدان، کوشک هشت ضلعی و عمارت اندرونی و دیوانخانه و دروازه و برج‌های تاریخی نیز به این حمام متصل است.
این بنای تاریخی که در مرز میان ایران و نخجوان قرار گرفته، می‌توانست میزبان گردشگران باشد، چون هنوز تزئینات و نقاشی‌های زیبایی روی در و دیوارش باقی مانده است. اما استفاده‌ای از آن نمی‌شود و به دلیل بزرگی مجموعه، سرمایه‌گذاری حاضر نیست در آن فعالیتی کند. به همین دلیل، شبیه به مخروبه‌ای زیبا می‌ماند.
طبق اسناد تاریخی، حمام کردشت در دوران شاه عباس صفوی و با دستور وی احداث شده و به حمام خانی مشهور بوده است؛ به عبارت دیگر، حق استفاده از این حمام، متعلق به پادشاهان و بزرگان بوده است. در دوره قاجار و به دستور آقا محمدخان، این حمام دستخوش تغییر شده و در اختیار عموم مردم قرار گرفت.
منبع روشنایی حمام توسط روزنه‌هایی تأمین میشود که در نوک گنبد قرار دارند. بر روی هر یک از روزنه‌ها سنگ مرمر نازک و ظریفی نصب بوده که نور آفتاب از آن عبور کرده و ضمن تأمین روشنایی یکنواخت در داخل حمام، افراد را از نگاه نامحرمان حفظ می‌کرد.
حمام شیخ بهایی؛ شمعی در حمام!
اگر به دنبال شاهکار معماری هستید، باید سر از کار مهندسان و معماران حمام شیخ بهایی در اصفهان در بیاورید تا بدانید چطور این حمام فقط با یک شمع گرم می‌شده است. حمام شیخ بهایی از مهم‌ترین رازهای نامکشوف بناهای تاریخی است به گونه‌ای که پس از گذشت سالیان سال، هنوز دانشمندان نتوانسته‌اند به شکل ۱۰۰ درصدی به معمای روشن بودن همیشگی شمعی که مخزن این حمام را گرم کرده، پی‌ببرند.
به عبارتی، سیستم گرمایی این حمام از شاهکارهای مهندسی با استفاده از قوانین فیزیک و شیمی محسوب میشود. تنها حدس زده میشود که یک سیستم سفالینه لوله‌کشی زیرزمینی در حد فاصل آبریزگاه مسجد جامع و این حمام وجود داشته که با روش مکش طبیعی، گازهایی مانند متان و اکسیدهای گوگردی را به خزینه حمام هدایت می‌کرده و طبق محاسبات دقیقی که شیخ بهایی انجام داده بود و با طراحی خاص خزینه، این فاضلاب تبدیل به گاز متان شده و به عنوان منبع گرما در مشعل خزینه می‌سوخته است.
این مهندسی در دوران صفویه وجود داشته است، امروز هم تولید گاز از فاضلاب با عنوان بیوگاز نامیده میشود که یکی از تخصص‌های مهندسین بهداشت و محیط زیست است و در کشورهای دیگر برای تهیه سوخت استفاده میشود، اما در ایران هنوز چنین کاری انجام نشده است.
حمام گنجعلی‌خان؛ حمام تصویری!
حمام گنجعلی‌خان کرمان یکی از مشهورترین حمام‌های ایران است که به دلیل قدمت و به تصویر کشیده شدن سنت‌های اقشار مختلف کرمان، در لیست اولین حمام‌های مطرح ایران و همچنین قطب‌های گردشگری قرار گرفت.
این حمام در زمان صفویه و حکومت گنجعلی‌خان ساخته و در دوره پسرش علیمردان‌خان تکمیل شد. حمام تاریخی کرمان در میانه بازار گنجعلی خان، هنرهای گچ بری، کاشی کاری، مجسمه‌سازی، نگارگری، مقرنس کاری، حجاری و سنگ‌کاری را یک جا به رخ گردشگران داخلی و خارجی می‌کشاند. آنقدر که از آن به عنوان شاهکار معماری دوران صفوی یاد می‌کنند.
این بنا را سلطان محمد معمار یزدی ساخته است و در و دیوارش با کارهای خطاطی زیبای هنرمند معروف، یعنی علیرضا عباسی تزئین شده است و تا ۵۰ سال پیش هم کار می‌کرده، اما الان جزو جاذبه‌های مهم گردشگری شهر هست.
موزه حمام چهارفصل؛ حمامی که بخش مخصوص اقلیت‌های دینی داشت
اما یکی از حمام‌هایی که می‌گویند، جزو بزرگترین حمام‌های تاریخی ایران است در شهر اراک واقع شده. این حمام، تنها حمامی است که بخش مخصوص اقلیت‌های دینی داشته. داستان‌های متعددی برای آن تعریف کرده و گفته‌اند که بانی این بنا در زمستان دیده مادری یهودی کودک خود را در فضای باز حمام می‌کرده و وقتی از او می‌پرسد، می‌فهمد اقلیت‌ها حق استفاده از حمام‌های عمومی را ندارند؛ به همین دلیل برای آنها بخشی در نظر می‌گیرد تا بتوانند در حمام سرپوشیده و مجهز استفاده کنند.
این بنا ۱۲۰ سال پیش توسط حاج ابراهیم‌خان خوانساری به دلیل چهار فصل بودن منطقه به صورت چهار حمام جداگانه ساخته شد به همین دلیل به حمام چهارفصل معروف است. همچنین با هزار و ۶۰۰ متر مساحت، این بنا بزرگترین حمام نامیده میشود.
این بنا کاشی‌کاری‌های پرنقش ونگاری دارد. اکنون از این حمام تاریخی به عنوان موزه مردم شناسی بهره برداری میشود؛ مانند خیلی از حمام‌های دیگر که به موزه تبدیل شده‌اند.
حمام وکیل؛ دوش آب گرم کنار تصاویری از داستان‌های کهن
حمام وکیل شیراز، بخشی از مجموعه‌ای به‌نام وکیل مجاور مسجد وکیل قرار گرفته و قدمت آن را به دوران زندیه نسبت می‌دهند. بخشی در این حمام به شاه اختصاص دارد که به آن شاه‌نشین می‌گویند و این بنا در فهرست آثار ملی ثبت شده و امروزه کاربری موزه دارد.
تزئینات به کار رفته در حمام وکیل با تزئینات حمام‌های دیگر متفاوت است. اینجا می‌توان داستان‌های اساطیری و مذهبی مثل شیرین و فرهاد، آمدن حضرت یوسف به مجلس زنان، قربانی شدن اسماعیل، بیژن و منیژه و حتی معراج حضرت محمد (ص) را دید. در دوره‌ای که رفت و آمد در این حمام زیاد بوده، نقالان به بیان داستان این نقاشی‌ها می‌پرداختند.
حمام سنگی؛ قدیمی ترین حمام
حمام دیگری در ایران وجود دارد که نه مثل این بناها دارای تزئینات فاخر است و نه بنای مشخص با تاریخ مشخصی دارد. این بنا یکی از قدیمی‌ترین یا شاید تنها حمام کهن ایران باشد که به آن حمام سنگی می‌گویند و در شهر گیوی اردبیل قرار دارد.
این حمام یک اتاقک ۵ متری است که در دل کوه کنده شده و یک در ورودی با دو چشمه آب گرم و سرد دارد. این چشمه‌های آب دارای املاح معدنی هستند؛ به همین دلیل استحمام در آن نیازی به هیچ شامپو و صابونی ندارد. زمان ساخت این بنا هنوز مشخص نیست.
برخی از افراد از آب آن می‌نوشند و معتقدند برای دفع سنگ کلیه مناسب است. همچنین از آنجا که این بنا سرپوشیده است، می‌توان گفت با آب گرم‌های متعددی که در ایران وجود دارد متفاوت است و می‌توان نامش را حمام گذاشت.
تآلیف: لست‌سکند
