نفرین فرعون از دیروز تا امروز

اولین چیزی که بعد از نام فراعنه به ذهن ما می‌آید اهرام مصر، نفرین مقبره‌ها و مومیایی‌هایی است که بعد از هزاران سال دوباره زنده می‌شوند. البته که بخش بزرگی از این تصویر ذهنی را مدیون هالیوود هستیم. فیلم‌های زیادی هستند که دقیقا همین موارد را بارها برای ما به تصویر کشیده‌اند. در کنار همه این‌ها، مستندهایی داریم که با دیدی علمی‌تر باز هم پیچیدگی‌های رمز و راز گونه اهرام را به رخ ما می‌کشانند. به خصوص درمورد فرعونی مانند توت‌عنخ‌آمون که مقبرۀ بزرگش، هرچند نفرین شده، رویای همه‌ی باستان‌شناسان است. اما توت‌عنخ‌آمون واقعا که بود و داستان نفرین مقبره‌اش از کجا شروع شد؟

توت‌عنخ‌آمون آخرین پادشاه از هجدهمین سلسلۀ پادشاهی مصر است. این پادشاه که حدود 17 سال عمر کرد، در زمان تولد، توت‌عنخ‌آتن نامیده می‌شد؛ اما بعدها نام توت‌عنخ‌آمون را برای خود انتخاب کرد. او فرزند آخن‌آتن و بانوی جوانی است که براساس آزمایش DNA خواهر آخن‌آتن است. جسد مومیایی شدۀ هر دوی آنها در یکی از مقبره‌ها کنار یکدیگر قرار داده شده بود. توت‌عنخ‌آمون وقتی حدود 8 یا 9 سال سن داشت به حکومت رسید و حدود 9 سال حکومت کرد. پادشاه توت، نائب‌السلطنه‌ای به نام آی داشت که بعد از مرگش جانشین او شد. توت‌عنخ‌آمون در طی زندگی کوتاهش، مشکلات سلامتی بسیاری داشت. آزمایش‌هایی که روی جسد مومیایی شده‌اش انجام شده نشان می‌دهد که یکی از پاهای این پادشاه از دیگری کوتاه‌تر بوده و او همیشه از عصا استفاده می‌کرده است. علاوه بر آن، به شکل مادرزاد دچار کژپشتی (انحنای ستون فقرات) بوده و بارها مالاریا گرفته است.

نفرین از کجا آغاز شد؟

در سال 1922، هاوارد کارتر(باستان‌شناس انگلیسی)، آرامش مقبرۀ توت‌عنخ‌آمون را برهم زد. اکتشافی که در را به روی مقبره‌ای 3300 ساله باز کرد و حس و حال رمزگونۀ آن دنیا را به تخیّل کشاند. ناگهان همۀ توجه‌ها به سمت مصر و تاریخ آن رفت. به سمت پسر کم سن و سالی که همراه با نشانه‌هایی از ثروتش در یک مقبره قرار داده شده بود. در این اکتشاف، بیش از 5000 اثر بیرون کشیده شد که یکی از آنها ماسک توت‌عنخ‌آمون است. این ماسک امروزه نمادی از فراعنه مصر و داستان‌های پس آن‌ها است. اما در پی مرگ چندین نفر از کسانی که در پروژۀ بیرون کشیدن و کشف مقبره شرکت داشتند، شایعه‌های نفرین فرعون شروع شد.

داستان از آنجا شروع شد که بعد از باز کردن درِ مقبره و در یکی از روزهای اکتشاف، هاوارد کارتر از یکی از کارگران می‌خواهد بسته‌ای را از خانه‌اش به محل اکتشاف بیاورد. وقتی این کارگر وارد خانۀ هاوارد می‌شود، می‌بیند که در قفس قناریِ هاوارد، یک مار کبری است. برای مصریان، مار کبری موجودی افسانه‌ای و نمادی از خاندان سلطنتی است. این اولین جرقۀ شروع نفرین فرعون بود. مردم می‌گفتند که فراعنه از کارتر به دلیل برهم زدن آرامششان خشمگین هستند. مدت زیادی نگذشته بود که لرد کارنارون (اشراف‌زاده انگلیسی که حامی مالی این اکتشاف بود) در اثر حشره‌گزیدگی دچار عفونت شد و ناگهان از دنیا رفت. بعد از این اتفاق، رسانه‌ها نوشتند که در مقبرۀ پادشاه توت، نفرین پیدا شده است. در حالی که این خبر صحت نداشت و حداقل در آن زمان، نفرینی در مقبره توت پیدا نشده بود.

در سال 1925، انسان‌شناسی به نام هنری فیلد روایت کرد که زمان بازدید از محل اکتشاف، یک دست مومیایی با دستبندی طلا دیده است که به یکی از دوستان کارتر هدیه شده. روی این دستبند این جمله حک شده بود، "نفرین بر کسی که بدن من را حرکت دهد. بر او آتش، آب و مریضی خواهد آمد". چندی بعد از این اتفاق، خانۀ این دوست در آتش سوخت.

کارتر هرگز این اتفاقات را نپذیرفت. او معتقد بود که تمام این شایعات، نتیجۀ هیجان آنچه کشف شده و خرافات است. اما صحبت‌های کارتر هرگز سیر مرگ‌هایی که به این مقبره نسبت داده میشد را تغییر نداد. مردم همچنان مرگ آدم‌های مرتبط با پروژه را به نفرین فرعون نسبت می‌دادند.

مرگ‌هایی که به نفرین فرعون نسبت داده می‌شود:

• جورج هربرت کارنارون؛ سرمایه‌گذار اکتشاف که در سال 1923 در اثر گزیدگی درگذشت. او 4 ماه و 7 روز بعد از باز کردن در مقبره فوت کرد.
• جورج جی گولد؛ یکی از بازدیدکنندگان مقبره که در سال 1923 و بعد از بازگشت از بازدید، در اثر تب ناگهانی درگذشت.
• ای.سی. میس؛ یکی از اعضای تیم اکتشاف که در سال 1928 در اثر مسمومیت با آرسنیک درگذشت.
• ریچارد بتل؛ منشی کارتر که در سال 1929 در خواب و در اثر خفگی درگذشت.
• هاوارد کارتر؛ با اینکه کارتر ده سال بعد از باز کردن درِ مقبره درگذشت، اما همچنان بسیاری مرگ او را مرتبط با نفرین فرعون می‌دانند.

نفرین جدید توت‌عنخ‌آمون

تقریبا یک قرن از اکتشاف اولیه می‌گذرد و دانشمندان کامل‌ترین بررسی مقبره تا به امروز را تکمیل کرده‌اند. پروژه‌ای ده ساله که شامل تحقیق و حفاظت از آن چیزی بود که کارتر یک قرن پیش از دل زمین بیرون کشید. دانشمندان پاسخ بسیاری از سوالات را پیدا کردند، امّا در عین حال پرسش‌های جدیدی مطرح شدند. در سمپوزیومی در لوکسور آخرین یافته‌های این تحقیقات به عموم نشان داده شد. بعد از اعلام نتایج متوجه شدیم که ممکن است نفرین فرعون معکوس شده باشد. اگر تا به امروز بازدیدکنندگان از نفرین شدن می‌ترسیدند، اکنون فرعون مصر است که باید از نفرین انسان‌ها بترسد؛ زیرا مقبرهای که 3000 سال دوام آورده، در کمتر از صد سال به مرحله‌ای رسیده که برای حفاظتش نگرانی‌های جدی وجود دارد.

لکه‌های قهوه‌ای

در بررسی‌های اولیه کارتر و تحقیقات بعدی، گروه اکتشافی متوجه نقاط ریز قهوه‌ای رنگی روی تمام نقاشی‌های دیواری شدند. در تمام این سال‌ها،  یکی از سوالات مهم دانشمندان این بود که این نقاط قهوه‌ای چه هستند و مهم‌تر اینکه آیا زیاد می‌شوند؟ نتیجه آخرین تحقیقات نشان می‌دهد که این نقاط قهوه‌ای، نوعی میکروباکتری هستند. البته عامل اصلی پیدایش آنها از بین رفته امّا باکتری‌ها باقی مانده‌اند. سوال اینجاست که چرا چنین چیزی در این مقبره دیده می‌شود اما در مقبره‌های دیگر نه؟ علت می‌تواند مرگ ناگهانی توت‌عنخ‌آمون باشد. از آن جایی که پادشاه توت به شکل ناگهانی از دنیا می‌رود، احتمالاً مقبره هنوز آماده نشده بوده. در نتیجه، زمانی که مراسم انجام شده و مقبره مهر و موم شده، نقاشی‌های دیواری هنوز کامل خشک نشده بودند.

خوشبختانه، بعد از نمونه‌گیری از باکتری‌ها متوجه شدند که همه مرده هستند. درواقع، سالهاست که این باکتری‌ها مرده‌اند و فقط اثرشان باقی مانده؛ چرا که در طول صد سال گذشته، تعداد آنها افزایش نداشته است. از مقایسۀ عکس‌های کارتر با تصاویر امروزی و یکی بودن میزان لکه‌های قهوه‌ای، می‌توان از صحت نتایج آزمایش مطمئن بود.

گرد و خاک

یکی دیگر از نگرانی‌ها، گرد و خاک است. مقبرۀ توت‌عنخ‌آمون روزانه بین 500 تا 1000 نفر بازدیدکننده دارند. گرد و خاکی که در نتیجۀ رفت و آمد وارد مقبره می‌شود به شدت مخرّب است. این گرد و خاک روی تمام سطوح مقبره می‌نشیند و رطوبت نفس انسان را جذب می‌کند، آن هم در فضایی که تلاش می‌شود تا حد امکان خشک باقی بماند. تابوت سنگی میانۀ مقبره با شیشه پوشیده شده و می‌توان آن را بدون نگرانی پاک کرد. اما نقاشی‌های دیواری محافظی ندارند و بیشتر در معرض خطر هستند. البته که مقبره مجهز به دستگاه‌های تصفیه هوا با فیلترهای مخصوص است. 

نکته جالب اینجاست که وقتی گروه محافظت از بنا در حال جابه‌جایی سکوی مقبره برای ساخت کانال‌های تصفیه هوا بودند، یک نوشته پیدا کردند. این نوشته نیایشی به توت‌عنخ‌آمون است. در این نوشته از پادشاه توت تقاضای خیر و برکت کرده‌اند و عدۀ دیگری را نفرین کرده‌اند. درنهایت، بعد از صد سال، ادعای نشریه‌های زمان کارتر به حقیقت پیوست و واقعا در مقبره نفرین پیدا شد.

خطرات آینده

هرچند که کامل‌ترین بررسیِ مقبره تا به امروز پایان یافته است، اما همچنان نگرانی‌ها باقی است؛ به خصوص درمورد نتیجه گرد و خاک بر مقبره. علاوه بر آن، در سال‌های اخیر و در نتیجۀ تغییرات آب و هوایی، احتمال سیل در منطقه بیشتر و بیشتر می‌شود. و البته مهم‌ترین خطر، همان حضور گردشگران است. سال‌هاست که دانشمندان از دولت می‌خواهند که دسترسی به مقبره را قطع یا محدود کند، اما تا کنون چنین اتفاقی نیفتاده است. حتّی برای کم کردن حجم گردشگران، ماکت باکیفیت و به شدت دقیقی از مقبره اصلی ساخته شده تا گردشگران از آن بازدید کنند. دولت نگران است که استفاده از ماکت، باعث از بین رفتن علاقۀ مردم به بازدید از این جاذبۀ مهم شود. این درحالی است که در کشورهای دیگر نیز از این روش استفاده شده و در علاقه گردشگران تأثیری نداشته است.

در تمام این سال‌ها نفرین فرعون خرافه‌ای زادۀ خیال‌پردازی مردم و نتیجۀ هیجانِ رویارویی با چنین کشف بزرگی قلمداد شد. اما در نهایت، همین خیال‌پردازی‌ها، مجموعه‌ای از فیلم‌ها و داستان‌هایی را رغم زدند که هرچند پایۀ علمی ندارند، امّا به شدت سرگرم‌کننده هستند. انگار که ذهن ما تشنه دیدن و شنیدنِ داستان‌های این چنینی است. هرچند که کسی فکر نمی‌کند در پس ماسک توت‌عنخ‌آمون یک پسر 17 ساله با مجموعه‌ای از بیماری‌های مختلف باشد که با خواهرناتنی‌اش ازدواج کرده و دو فرزند دخترش در حین تولد و درماه‌های اول پس از آن مرده باشند.  

منبع: National Geographic