بیش از هزار سال آبادانی و تاریخ معماری در باغ دلگشا شیراز

شیراز غنی‌ترین آثار تاریخی، فرهنگی و هنریِ تمدن پارسیان را در خود جای داده است. آب و هوای خوش شیراز برای ایجاد باغ، مناسب بوده و از زمان کوروش، باغ‌های متعدد و باصفایی در این منطقه از کشورمان ساخته ‌شده است. بسیاری از این باغ‌های تاریخی، امروز هم به‌جامانده‌اند و یادگاری از گذشته‌های دور را به دست‌مان می‌رسانند. باغ‌ها علاوه بر خلق فضایی دلنشین، عماراتی را در خود جای داده‌اند که معماری و هنر هر دوره را نشان می‌دهد و ترکیبی از طبیعت و فرهنگ را ایجاد می‌کنند. باغ دلگشا، یکی از باغ‌های عجیب تاریخی در شهر شیراز است. باغی ایرانی که تاریخ ساخت بناها و سازه‌هایش به دوره‌های ساسانیان، صفویان و قاجاریان بازمی‌گردد. می‌توان گفت که این باغ بیش از 1000 سال تاریخ معماری و هنر پارسیان را در خود جای داده است.

منطقه دلگشا

منطقه‌ای که باغ دلگشا در آن ساخته شده از دوره هخامنشیان، آباد بوده و مورد توجه قرار می‌گرفت. در اطراف باغ دلگشا آثاری از آبادانی، کاریز‌های تاریخی و حریم قلعه‌هایی که مربوط به پیش از اسلام و دوره‌های آل اینجو و آل مظفر بوده‌اند، دیده شده بود که چند دهه‌ای است بقایای‌‌شان هم از بین رفته، اما در تاریخ مکتوب شده‌اند. این بقایا تا حدود 50 سال پیش که باغ در تملک «خورشید کلاه لقاءالدوله» (دختر قوام الملک) بود، دیده می‌شدند اما پس از آن، باغ از ورّاث قوام السلطنه خریداری و به تملک دولت درآمد. باوجود تخریب‌ها، سیر تحول دلگشا در تاریخ و اذهان و همچنین گوشه گوشه‌ی باغ ثبت شده‌ است.

در دوره‌ی ساسانیان، باغ دلگشا با شمایل اولیه‌اش بنا شد و در قرن‌های بعد، به‌خصوص در زمان حکومت صفویان، افشاریان، زندیه و قاجاریه به آبادانی آن افزوده شد و بناهایی از این حاکمان قدرتمند در دلگشا به یادگار ماند. اوج آبادانی آن را نیز در دوره‌ی تیمور گورکانی ثبت کرده‌اند. هرچند پس از به حکومت رسیدن نادرشاه افشار، ویرانی بر این باغ چیره شد، اما با دستور کریم‌خان زند، دلگشا باری دیگر به دوران اوج خود بازگشت.

عمارت دلگشا

باغ‌های ایرانی، در مسیر آب هستند، دور آنها حصار و دیوار کشیده می‌شود، اصول معماری متقارن در آنها رعایت می‌شود و از همه مهمتر، عمارت یا کوشک اصلی در وسط آنها ساخته می‌شود که در گذشته به‌عنوان عمارت تابستانه استفاده می‌شده است. این ویژگی‌ها باعث شده کارشناسان و جهانگردان، نام «پرشین گاردن» را بر روی باغ‌های کشورمان بگذارند.

آن گونه که در سفرنامه «جیمز موریه» (نویسنده و دیپلمات بریتانیایی) می‌بینیم، عمارت اصلی که در وسط باغ دلگشا بنا شده، متعلق به دوره زندیه بوده اما به سبک کاخ‌های ساسانی بیشابور ساخته شده است. افزوده شدن سازه‌های ارزشمند و کاشت گیاهان و آبادانی بیشتر باغ در دوره کریم‌خان زند انجام شده و در این دوره بود که دلگشا، جانی دوباره گرفت.

عمارت اصلی در سه طبقه با دو درب ورودی در دو سوی عمارت ساخته شده است. اولین چیزی که از این عمارت تاریخی می‌بینیم، ایوانی بزرگ با دو ستون در وسط آن است. یک تالار بزرگ، 4 اتاق شاه‌نشین، سقف‌های چوبی، گچبری‌هایی با نقش گل و بته، آینه‌کاری‌های خیره‌کننده، نقاشی‌های زیبایی با سبک رنگ و روغن و همچنین اشعاری از شوریده شیرازی که به خط نستعلیق به‌شکلی بی‌نظیر نگارش شدند، بخشی از جلوه‌های دیدنی در کوشک اصلی دلگشا را تشکیل می‌دهند. در طبقه اول، حوضی هشت وجهی با کاشی فیروزه‌ای قرار داد و سقف بنا را به‌شکل گنبدی ساده می‌بینیم که دریچه‌ی هوا در آن تعبیه شده است.

محوطه باغ دلگشا

از دیرباز، باغ‌های ایرانی در نزدیکی قنات‌ها و چشمه‌ها ساخته می‌شدند. باغ دلگشا در نزدیکی آرامگاه سعدی قرار دارد و آبی که در این باغ جریان دارد، آب چشمه‌ای است که در قنات آرامگاه سعدی می‌جوشد. دلگشا 7.5هکتار دارد و مانند اکثر باغات شیراز، این باغ هم پر از درختان نارنج است که در اردیبهشت ماه، شکوفه‌های بهار نارنج و عطرشان، گشت‌زنی در باغ دلگشا را خاطره‌انگیزتر می‌کنند.

مسیر پیاده‌روی اصلی دلگشا از ورودی باغ تا حوض بزرگ مقابل عمارت ادامه دارد و یک آب‌راه این مسیر را به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم می‌کند. در دو طرف مسیر، انواع درختان مرکبات و خوش‌رایحه کاشته شده است. در دو سوی مسیر شمالی باغ که «باغ طاووس» خوانده می‌شود، درختان کاج، نخل و سروهای بلند قامتی دیده می‌شود. درختان پرتقال، گردو و نخل نیز به تعداد بسیار کاشته شده‌اند. حوض بزرگ دربرابر عمارت میانی دلگشا و فواره‌های پرتعداد آن، بر طراوات و خنکی باغ می‌افزاید.

موزه دلگشا

عمارت دلگشا امروز به موزه اشیای تاریخی و رادیوهای قدیمی تبدیل شده است که آثاری را از دوره‌های پیش از هخامنشیان تا دوره قاجاریه به ‌نمایش می‌گذارد. در این موزه می‌توانیم انواع اشیای عتیقه و ارزشمند، انواع سکه‌های متعلق به سلسله‌های شاهنشاهی مختلف، تمبر و نقشه‌های تاریخی ایران که تغییر ‌مرزهای تاریخی ایران را طی هزاران سال نشان می‌دهد را ببینیم.

یکی از جذاب‌ترین بخش‌های این موزه، بخش رادیوهای قدیمی است که بیش از 50دستگاه رادیو تاریخی در آن به نمایش گذاشته شده‌اند. هریک از این رادیوها در نوع خود، اولین بودند و گام به گام تحولات مهندسی در ساخت رادیو را نشان می‌دهند. شاید جالب‌ترین رادیوی این موزه، رادیوی نفتی باشد که با مهندسی خاصی طراحی شده و برای کار کردن از سوخت نفت استفاده می‌کند.

باغ دلگشا، در سال 1381 در فهرست آثار ملی ایران به ‌ثبت رسید.

تألیف: لست‌سکند