گاهی باید به عقب برگشت و تاریخ را مرور کرد. به دورانی که یادگیری فنون جنگی راه و روش خاصی داشت و جنگ‌ها تن به تن انجام می‌شد. زمانی که جنگاوران بخشی از این فنون را نه در سربازخانه‌ها که در زورخانه‌ها می‌آموختند و خود را برای جنگ نیامده، در گود ورزشگاه‌ها پرورش می‌دادند. نه فقط آداب جنگ و دفاع و زورآزمایی که آداب پهلوانی و اخلاق را هم در همین‌جا می‌آموختند. به چنین ورزشگاه‌هایی در آن زمان، زورخانه می‌گفتند.
ورزش زورخانه‌ای یا ورزش باستانی یا ورزش پهلوانی، نام مجموعه حرکات ورزشی با اسباب و بی‌اسباب و آداب و رسوم مربوط به آنها است که در تاریخ و فرهنگ ایران از گذشته‌های دور رواج داشته است. ورزش و انجام حرکات پهلوانی از فعالیت‌های اصلی روزمره ایرانیان در دوران باستان بوده و جامعه آن زمان ارزش خاصی برای ورزشکارانی قائل می‌شد که برای قدرت بدنی و شجاعت روحی که در اختیار داشتند، شکرگزار بوده‌اند. ورزش باستانی در بین ورزشکاران به مردانگی و ادب معروف است و با اصول زیادی همراه است. به‌طور مثال تمامی حرکات با اجازه از سادات و پیشکسوتان زورخانه که به رخصت گرفتن معروف است، انجام میشود.
شعار ورزش باستانی پرورش روح و جسم است؛ به‌طوری که شیعیان معتقدند که زورخانه مسجد دوم شیعیان است؛ ولی در نسل جدید ورزشکاران این آداب و رسوم کم‌کم از بین رفته است و کمتر مذهب در این ورزش دیده میشود. یکی دیگر از اصلی‌ترین آداب زورخانه‌ای این است که ورزشکاران باید مواردی را از قبیل (فروتنی و از خود گذشتگی، مروت، مردانگی، سفره‌داری، پاکیزگی، کمک به فقرا و تنگدستان و دیگر صفات شامل پهلوانی) را رعایت کنند. بر همین اساس، زورخانه‌های بسیاری در جای‌جای ایران از قرن‌ها پیش باقی مانده که قدمت و ارزش ورزش‌های پهلوانی بین مردم ایران را ثابت می‌کند. در ادامه این مطلب، با تعدادی از قدیمی‌ترین زورخانه‌های ایران در شهرهای مختلف آشنا می‌شوید.
زورخانه پهلوانپور؛ تهران
طبق مطالب درج شده روی تابلوی سردر قدیمی زورخانه پهلوانپور، باشگاه فرهنگی و ورزشی پهلوانپور (بازارچه) یکی از قدیمی‌ترین زورخانه‌های تهران قدیم است که در تاریخ ۱۳۰۴ ه.ش توسط حمزه علی پهلوانپور افتتاح شده است. مالکیت این زورخانه پس از مرشد حسین سیاه، واگذار میشود به اصغر بازارچه که یکی از پهلوان‌های خوشنام تهران قدیم بوده.
در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی، پهلوان حمزه علی پهلوانپور معروف به پهلوان شاطر حمزه، پهلوان اول تهران این زورخانه را از اصغر بازارچه که به دلیل مشکلات مالی مجبور به جابجایی زورخانه خود به محل فعلی شده بود، خریداری و نام خود (یعنی پهلوان پور) را بر سر در آن قرار داد و به این ترتیب زورخانه پهلوانپور متولد شد.
حمزه علی پهلوان پور، مالک چند نانوایی در نقاط مختلف شهر، چند مغازه دیوار به دیوار زورخانه، به همراه سقاخانه «کل‌عباس علی» بود. از آنجا که او انسانی خیر بوده و تمام درآمد حاصل از این مغازه‌ها را صرف کمک به ورزشکاران و نیازمندان می‌کرد، به او و چند پهلوان دیگر در تهران لقب «درخانه بازها» داده شده بود. سال‌ها بعد هنگامی که زورخانه دچار آتش‌سوزی شد، پهلوانپور، خانه و تعدادی از مغازه‌هایش را فروخت تا هزینه ترمیم آن را بپردازد.
پس از درگذشت پهلوانپور، زورخانه توسط وراث به فروش رسید و خریدار تابلوها و نقاشی‌های قدیمی زورخانه را برداشته و بنای زورخانه را برای سالیان سال رها کرد تا اینکه این زورخانه در راستای احیای ورزش زورخانه‌ای، در ۱۷ دی ۱۳۸۸ه.ش توسط شهرداری منطقه ۱۱ بازسازی و دوباره راه‌اندازی شد.
زورخانه پهلوانپور در عمر نزدیک به یک قرنش، پهلوانان زیادی در گود (زورخانه) خود دیده است. هنوز می‌توان رد و نشان «حاج مصطفی طوسی»، «کل اسمال»، «حاج علی تک تک» و «حاج باقر مهدیه» را بر در و دیوار موزه زورخانه پیدا کرد.
زورخانه پهلوان علی میرزا؛ همدان
زورخانه پهلوان علی میرزا یکی از زورخانه‌های قدیمی همدان است. پهلوان علی میرزای همدانی، پهلوان صاحب بازوبند پهلوانی و ورزشکار، عاشق زورخانه و ورزش باستانی و کشتی پهلوانی بود و از دلاوران زورخانه‌های کولانج و بنه بازار و شیشه گران به شمار می‌رفت.
پهلوان علی که پسوند میرزا را به نامش (به علت سوادی که داشت)، افزوده‌اند در سال ۱۲۰۵ هجری شمسی در همدان متولد شد. پهلوان علی میرزا در روزگار حیاتش با شکست پهلوانان نامی صاحب زنگ شد، تا جایی که در زورخانه‌های ایران، احترام و آیین ویژه پهلوانان زنگی را برایش به جای می‌آوردند. این نامدار در سن تقریبا شصت سالگی، پهلوان ایران شد، تا هشتاد سالگی کشتی می‌گرفت و تا سن ۹۵ سالگی ورزش باستانی را ترک نکرد و بیش از یکصد سال زندگی کرد.
زورخانه پولاد؛ شیراز
در فارس هم ورزش باستانی و زورخانه‌ای جایگاه ویژهای دارد. یکی از زورخانه های قدیمی شیراز، زورخانه «پولاد» نام دارد که اواخر دوره زند‌‌یه به عنوان آب انبار و در کنار مسجد وکیل و بازار وکیل ساخته و بعد از حد‌‌ود ۱۳۰ سال به زورخانه تبدیل شد و اکنون نیز حد‌‌ود ۱۶۰ سال است که به عنوان زورخانه استفاده میشود. این زورخانه به عنوان یکی از پنج زورخانه فعالِ قدیمی ایران شناخته میشود اما متاسفانه هر از گاهی شایعه خاموش شدن زنگ این زورخانه که موسس آن پهلوان محمد علی کلاهی است، به گوش می‌رسد. پهلوانان زیادی همچون خلیل عقاب، محمد کاظم د‌‌لاوری، ملاعلی سیف، محمد علی کلاهی با زنگ و نوای گرم مرشد محمود خد‌‌اپرست در این زورخانه ۱۶۰ ساله پرورش یافته‌اند.
زورخانه بیژن کرمانشاه
زورخانه بیژن یکی از قدیمی‌ترین زورخانه‌های شهر کرمانشاه است که در سال ۱۳۲۰ توسط زنده یاد نورعلی جهانی تاسیس شد. زورخانه بیژن در یکی از محله‌های قدیمی کرمانشاه قرار دارد و از دیرباز محل تجمع ورزش‌دوستان بوده است.
این زورخانه هنوز فعال است و هر روز بعد از نماز مغرب و عشاء، تمرین ورزش‌های باستانی در آنجا انجام میشود. در روزهای جمعه نیز پیشکسوتان در ساعات صبح ورزش باستانی می‌کنند. همچنین در این زورخانه هر سال به مناسبت تولد امام علی (ع) مراسمی برگزار میشود.
زورخانه نیرو شادی؛ تهران
زورخانه نیرو شادی در محله مولوی و بازارچه سعادت قرار دارد. زورخانه نیرو شادی در سال ۱۳۰۵ تاسیس شده و از جمله مراکز قدیمی ورزش باستانی در قلب طهران قدیم است. این زورخانه که قدیمی‌ترین زورخانه تهران است تا امروز نسل به نسل حفظ شده و آیین و رسوم ورزش باستانی همچون گذشته در آن رعایت میشود.
زورخانه شیر؛ تهران
باشگاه ورزشی شیر از مراکز ورزش باستانی قدیمی شهر تهران است که در محدوده خیابان پیروزی قرار دارد. این زورخانه در سال ۱۳۰۴ تاسیس شده و یکی از قدیمی‌ترین مراکز ورزش پهلوانی در پایتخت است. با گذشت چندین قرن از عمر ورزش زورخانه‌ای، زورخانه شیر صد ساله توسط شهرداری تهران مرمت و بازسازی شده و مانند بسیاری از زورخانه‌های دیگر شهر تهران هم اکنون مورد استفاده علاقه‌مندان قرار دارد.
زورخانه علی قلی آقا؛ اصفهان
این زورخانه از قدیمی‌ترین زورخانه‌های اصفهان است که در منطقه علی قلی آقا واقع شده است. به دلیل قدمت بالای این زورخانه ورزشکاران و پهلوانان، آن را به عنوان پایتخت ورزش پهلوانی می‌شناسند. زورخانه علی‌قلی آقا معمولا میزبان مسابقات ورزش پهلوانی و زورخانه‌ای در اصفهان است.
زورخانه صاحب‌الزمان؛ اصفهان
زورخانه صاحب‌الزمان اصفهان یکی دیگر از زورخانه‌های قدیمی اصفهان است که پهلوانان و قهرمانان زیادی را پرورش داده است. زورخانه صاحب الزمان هر روز از ساعت 4 الی 8 شب نمایش ورزش باستانی دارد و سالانه گردشگران بسیاری را به خود جذب می‌کند.
زورخانه هژبر تهران
زورخانه هژبر یکی از قدیمی‌ترین زورخانه‌های تهران است که در گذر زمان آسیب‌های زیادی دیده و توسط شهرداری مرمت شده است. در این زورخانه، علاوه بر ورزش‌های زورخانه‌ای به کشتی نیز می‌پردازند. زورخانه هژبر بخش عمده‌ای از فرهنگ تهران که در تاریخ معاصر ما نقش موثری داشته را تشکیل می‌دهد. در گذشته ورزشکاران سایر ورزش‌ها هم در این زورخانه به ورزش می‌پرداختند اما اکنون این مکان به محلی برای بازدید گردشگران تبدیل شده و هر سال تعداد زیادی از گردشگران خارجی و داخلی را به خود جذب می‌کند.
زورخانه سلامت؛ تهران
زورخانه سلامت از جمله اماکن قدیمی ورزش باستانی است که در محدوده جنوبی منطقه ۱۲ تهران واقع شده است. زورخانه سلامت پس از تعمیر و مرمت از سوی شهرداری تهران مورد استفاده علاقه‌مندان به ورزش‌های پهلوانی قرار گرفته است.
تألیف: لست‌سکند
