راه و رسم قهوه خوردن در میان خوزستانی‌ ها

خوزستان ایران را اگر از نزدیک نشناسید، حتّما خبر دارید که دیدنی‌هایش یکی و دو تا نیست! سرشار از شگفتی‌هاست برای جماعت گردشگر. هر روز می‌توانند یک سوژه جدید و یک جاذبه برای خودشان پیدا کنند. رسم و رسوم مردمان خوزستان هم ارزش این جاذبه‌ها را چند صد برابر می‌کند. مثلا یکی از همین آداب و رسومی که هیچ جوره نباید از دست دهید، تشریفات قهوه‌خوری آنهاست! برای خودش مراسمی دارد دیدنی. هر وسیله و هر حرکت مهمان و میزبان، نامی دارد و از همان شروع سلام و علیک، تشریفاتش آغاز می‌شود و تا انتها شما را بدرقه می‌کند.

در این مطلب از لست سکند، مهمان خوزستانی‌ها شده‌ایم تا آداب قهوه‌خوریشان را یاد بگیریم. البته شاید این رسم را بین دیگر مردم عرب هم دیده باشید ولی ما در اینجا از خوزستان نام برده‌ایم چرا که این سنتشان حسابی مشهور است. خلاصه، این مطلب را به خاطرتان بسپارید تا اگر گذرتان به مضیف‌های با صفایشان افتاد، حواستان را به جزییات جمع کنید مبادا چیزی از زیر چشمتان فرار کند!

قهوه عربی از کی کشف شد؟

میوه قهوه در طبیعت وجود داشته که بیشتر از همه معدن آن را کشورهای آفریقایی می‌دانند امّا مسیر تبدیل میوه به نوشیدنی، به حدود قرن 15 بین اعراب برمی‌گردد. بنابراین قدمت نوشیدن قهوه بین اعراب دیرینه است و به نوعی اعراب حتّی مروّج قهوه بودند چون بین نوشیدنی‌های موجود، سبک جدیدی از نوشیدنی بود که الکل نداشت و می‌توانستند مصرف کنند البته بعضی حکمای اسلامی با مصرف قهوه مخالف بودند چون معتقد بودند کمی مست کننده است؛ امّا در هر صورت، این نوشیدنی جدید به سرعت بین اعراب رواج پیدا کرد و به سایر نقاط هم سفر کرد. دانشنامه بریتانیکا اولین قهوه‌خانه را در مکه قرن 15 معرفی می‌کند و این نشان می‌دهد که از همان موقع، فرهنگ نوشیدنی قهوه و آداب و رسومش به مرور شکل گرفته.

حالا بیاییم به خوزستان. ریشه عربی مردم خوزستان نشان دهنده این است که از گذشته‌ها قهوه را می‌شناختند و طی دوران‌ها برایش آداب و رسومی ترتیب داده‌اند که در حال حاضر تبدیل به یک جاذبه گردشگری ناب در نوع خودش شده. در بخش بعدی با آن آشنا می‌شویم.

چطور قهوه عربی را آماده می‌کنند؟

 سبک تهیه قهوه عربی، وسایل خودش را هم دارد. یعنی برای تهیه قهوه در خوزستان، خبری از بلندر، موکاپاد یا قهوه‌ساز نیست. آنها قهوه سبز را با ظرفی به نام «المحماس» تفت می‌دهند. بعد این قهوه تفت داده شده را با هاون یا «المجر» می‌کوبند. داخل ظرفی به نام «گم‌گم» آب را جوش می‌آورند و برای خوشبو شدن قهوه‌شان به آن هل اضافه می‌کنند (گاهی هم میخک و زنجبیل و دارچین)؛ برای همین هم هست که اگر فنجان یا «فنیان» قهوه را در دست بگیرید، عطر قهوه عربی عمیقا به مشامتان می‌خورد.

حالا وقت این است که قهوه را درون «دله» بریزند تا مدت زمان بیشتری گرم بماند و قهوه درونش راکد بماند. مهمان‌ها هم نشسته‌اند و همه چیز آماده پذیرایی است. به همه این وسایلی که برای آماده کردن و سرو قهوه استفاده می‌کنند، المعامیل می‌گویند.

قهوه عربی را تلخ می‌نوشند و معتقدند که باید قهوه را تلخ نوشید. امّا بعد از صرف قهوه، گفته شده یک سینی چای شیرین تعارف می‌کنند به این معنی که بعد از تلخی، شیرینی است.

مراحل قهوه خوردن در میان اعراب

 میزبان، دله را در دست چپ و فنجان را در دست راستش می‌گیرد تا قهوه را سرو کند و هنگام سرو، به صورت ایستاده و کمی خم، قهوه را به مهمان تعارف می‌کند. معمولا از راست مجلس، قهوه‌ها را نزد مهمانانشان می‌برند، امّا به رسم احترام، اگر فرد بزرگ و مهمی در مجلس حضور داشته باشد، اوّل از او پذیرایی می‌کنند.

مهمان، فنجان را با دست راستش می‌گیرد. وقتی ظرف دله می‌آید که درون فنجان سرازیر می‌شود در انتها سرو کننده، ضربه‌ای به لبه فنجان می‌‌زد به معنی اینه کار تمام است و می‌تواند نوش جان کند.

امّا کار همینجا تمام نمی‌‌شود. اگر بعد از نوشیدن قهوه، فنجان توی دستتان را تکان دهید، یعنی به همین یک فنجان قانع شدید و نیازی به فنجان بعدی نیست، ولی اگه فنجان را تکان ندهید، یعنی منتظر فنجان دوم هستید. اینکه این کارها و ایما و اشارات انجام می‌شود، شاید برایتان سوال شود! عده‌ای می‌گویند معمولا در مضیف‌ها و گردهمایی‌ها، مهمانان و میزبان با هم در حال صحبت هستند. این ایما و اشاره‌ها باعث می‌شود مجلس بیهوده شلوغ نشود و همینطور که بحث در جریان است، پذیرایی هم صورت گیرد.

حالا قسمت جالب ماجرا اینجاست که هر تعداد فنجانی که میل کنید، یک معنی و نام اختصاصی برای خودش دارد. یعنی با همین کار ساده نوشیدن قهوه که شاید در زندگی روزمره برای ما عادی جلوه کند، پیام ویژه‌ای به میزبانتان می‌دهید. در زیر نام این مراحل را با هم یاد می‌گیریم:

1. الهیف: به فنجان اول گفته می‌شود که معمولا توسط ساقی قهوه در حضور مهمانان خورده می‌شود. این کار برای جلب اعتماد مهمانان است که خیالشان بابت قهوه‌ای که می‌نوشند راحت باشد.

2. الضیف: اولین فنجانی که مهمان می‌نوشد الضیف نامیده می‌شود با همان سبک و سیاقی که گفتیم.

3. الکیف:  الکیف فنجان دومی است که مهمان می‌نوشد و با تکان ندادن فنجانش، به ساقی می‌گوید که منتظر فنجان دوم است. همانطور که از نامش پیداست، این فنجان دوم نشان‌دهنده این است که مهمان از قهوه خوشش آمده و حسابی حالش را جا آورده.

4. السیف: این فنجان سوم یک جور پیمان برادری و احترام درونش دارد. وقتی مهمان درخواست السیف دارد به میزبانش نشان می‌دهد که در تمام غم و شادی‌ها همراهشان خواهد بود و او را از نزدیکانشان به حساب آورند.

 ویدئویی که در زیر می‌بینید، شما را به مراسم قهوه عرب‌ها می‌برد، میان مضیف‌های مهمان‌نوازشان!

سخن آخر

اینکه پیش از سفر با فرهنگ و آداب و رسوم یک منطقه آشنا شوید، بدون شک تجربه سفرتان را غنی‌تر خواهد کرد. حتّی ممکن است با شناخت این فرهنگ‌ها، در آن منطقه به دنبالش بگردید و در گوشه و کناری پیدایش کنید.

از طرفی، به این فکر کنید که یک فنجان قهوه ساده که در زندگی مدرن حتّی در کنار فعالیت‌های پرسرعت هضم می‌شود و گاهی به طعمش هم دقت نمی‌کنیم، در یک فرهنگ چقدر لحظه به لحظه‌اش جای تأمل و نگریستن دارد.

اگر از نزدیک مهمان مضیف‌های گرم مردم خوزستان شده‌اید یا به هر شکل در رسم قهوه‌شان شرکت کرده‌اید، از تجربه‌تان برایمان بگویید.

تألیف: لست سکند