قزلق، کاروانسرای سنگی گرگان

کاروانسرای  قزلق در 35 کیلومتری ضلع جنوب شرقی شهر گرگان، در میان جنگل‌های انبوه و دامنه‌های سرسبز و حاصلخیزی در مسیر جاده‌ی گرگان به چهار باغ و شاهکوه قرار دارد. این منطقه‌ی کوهستانی از شمال به دشت حاصلخیز گرمابدشت و روستای توسکستان و از جنوب به روستای قدیمی سر علی آباد و چهار باغ و از شرق و غرب به دامنه های سرسبز و خرم جنگلی و دره‌های عمیق محدود می‌شود.

راه ارتباطی فعلی گرگان و شاهکوه سفلی و شاهکوه علیا با پیچ و خم‌های فراوان که از گردنه‌ی قزلق و از ضلع جنوبی و غربی کاروانسرای قزلق عبور می کند، دارای چشم‌اندازی زیبا و هیجان انگیز است. البته در گذشته‌های دور مسیر قدیمی جاده از ضلع شرقی و شمالی آن عبور می‌کرده است که با بهسازی و تغییر مسیر جاده‌ی فعلی، جاده‌ی قدیمی، متروک مانده است.   

کاروانسرای قزلق به عنوان نمونه‌ای از کاروانسراهای کوهستانی با مصالح سنگ و ملات گچ، آهک و ساروج در مسیر جاده‌ی قدیم استر آباد - شاهرود احداث شده است و سبک آن، سرپوشیده با پلان مستطیل شکل است. ورودی بنا در جهت شمالی واقع شده است که دارای طاق هلالی است و احتمالا در چوبی داشته است و به طرف داخل دارای دو پلکان سنگی است. در حد فاصل هر یک از حجره‌ها، جرزهای نگه دارنده‌ی سقف قرار دارد که تقسیم‌کننده‌ی فضای داخلی نیز می باشد. آنچه جالب توجه است این است که درون هریک از حجره‌ها، فضایی به منظور روشن کردن آتش تعبیه شده است تا گرمای فضای داخلی حجره ها را در فصل سرما تأمین کند.

با استناد به شواهد و مدارک تاریخی و مطالعه‌ی یافته‌های باستان‌شناسی، می‌توان گفت که منطقه‌ی قزلق در دوره‌های گذشته از رونق و شکوفایی خاصی برخوردار بوده است و به دلیل عبور و مرور کاروان‌های تجارتی و سیاحتی از آن منطقه و ایجاد ارتباط میان دشت گرگان با جاده های اصلی قدیمی واقع در فلات مرکزی و جاده‌ی خراسان بزرگ، اهمیت بسزایی داشته است. متاسفانه به دلایل گوناگون از جمله تغییر مسیر راه‌های کاروانی در دوره های متأخر، از عظمت و شکوه آن کاسته شد.

کاروانسرای قزلق با توجه به عملکرد و کارایی آن و نوع پلان و سبک ساخت، جزو کاروانسراهای بین راهی کوهستانی سرپوشیده محسوب می‌شود که قابل مقایسه با کاروانسرای « شبلی» در گردنه‌ی شبلی آذربایجان، کاروانسرای «امامزاده هاشم» در در گردنه‌ی امامزاده هاشم در جاده‌ی هراز و کاروانسرای «گدوک» در جاده‌ی فیروزکوه است که در حکومت صفویان ساخته شده اند و در دوره‌های بعدی، به ویژه در دوره‌ی قاجاریه، مرمت و مورد استفاده قرار گرفته‌اند . 

کاروانسرای قزلق به لحاظ استفاده از مصالح بوم آورد، اجرای طاق‌های گهواره‌ای و جناغی و اصل قرینه سازی در نوع خود در منطقه بی‌نظیر است. این بنا با توجه به ویژگی های منحصر به فردش، در سال 1379 به شماره 2903 در آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.