حیوانات در میان اقوام ایرانی نقش سازنده‌ای دارند و جزوی از خانواده‌شان محسوب می‌شوند. بخش مهمی از حیات این مردمان به سلامت دام و حیواناتشان وابسته بود. این حیوانات، علاوه بر تأمین خوراک، در کارها هم به آنها کمک می‌کردند و عصای دستشان بودند. بگذریم از اینکه هر کدامشان در قبائل مسئولیت ویژه‌ای داشتند و در هر قوم بعضی حیوانات شاخص و مهمتر از بقیه می‌شدند که در مطلب «حیوانات ویژه هر قوم» بعضی از آنها را معرفی کردیم. این حیوانات گاهی به اندازه‌ای در میان اقوام مهم می‌شدند که در مراسمشان هم شرکت می‌کردند مثل نقش‌آفرینی اسب در مراسم اقوام ایرانی که درباره آن صحبت کردیم.
شتر حیوانی مهم و تعیین کننده بین بعضی اقوام به حساب می‌آید و با توجه به اقلیم ایران، بهترین حیوان در بعضی نقاط به شمار می‌رود. امّا اگر از نظر ظاهری آنها را بررسی کنیم تفاوت‌هایی با هم دارند. در این متن می‌خواهیم نگاهی به شترهای مناطق مختلف ایران بیندازیم و تا حدودی آداب و رسوم مرتبط با آنها را مرور کنیم.
ویژگیهای کلی شتر
شتر حیوانی گیاهخوار و نشخوار کننده است و خار، علف و سرشاخه‌های درختان را می‌خورد. این حیوان در برابر گرما و تشنگی مقاوم است؛ به اندازه‌ای که نوشیدن یک ربع ساعت آب برای 20 تا 30 روزش کافی است.
این حیوان برای بارکشی و سواری در بیابان‌ها و صحراها و همچنین كشیدن خیش كشاورزی، گرداندن دستگاه‌های عصاری و به‌حرکت‌درآوردن چرخ‌های آبکشی از چاه‌ها اهلی و تربیت شده‌اند.
شترها به اعتقاد بعضی 80 سال و به عقیده عده‌ای دیگر، بین 30 تا 40 سال عمر می‌کنند.
شترها درد را کمتر احساس نمی‌کنند امّا آزار و اذیّت را فراموش نمی‌کنند و در موقع مناسبی انتقام می‌گیرند؛ اصطلاح کینه شتری هم از همینجا آمده.
گفته شده اسب از شتر گریزان است و اگر بویش را بشنود فرار می‌کند. این دو حیوان اگر در کنار هم باشد ممکن است دعوایشان شود!
شتر اگر احساس خطر کند، زنجیر هم شده باشد آن را می‌شکند امّا در حالت عادی اگر یک کودک افسارش را بگیرد هم به راحتی حرکت می‌کند.
ساربان‌های شتر باید افراد کارکشته‌ای در نگهداری، تیمار، بارزدن، بار پیاده‌کردن و راندن شترهای باربر و سواری باشند و هر فرد عادی نمی‌تواند این کارها را انجام دهد.
شترها در کدام شهرهای ایران بیشتر هستند؟
از میان اقوام ایرانی، ترکمن‌ها، بلوچ‌ها، قشقایی‌ها، شاهسون‌ها، باصِری‌ها و به‌طورکلی تمام كوچندگان صحرانشینی که در مسیر كوچ‌های سالیانه‌شان با ارتفاعات روبه‌رو نیستند، برای هر نوع حمل‌ونقل از شترهای یك‌كوهانه‌ای که خودشان پرورانده‌اند، استفاده می‌کنند. حاشیه‌نشینان کویرهای ایران، مثل اهالی جندق، خور، طرود و بیارجمند و همچنین آبادی‌های اطراف استان‌های یزد، كرمان، سیستان و بلوچستان و خراسان، كه در حاشیه كویر لوت قرار دارند، به پرورش شتر می‌پردازند. اینان شترها را یا می‌فروشند یا از آنها به‌شكل قافله‌ای متشكل از شترهای باركش که ساربان دارند، برای باركشی استفاده می‌كنند. عموماً، نژادهای سردسیر شتر پرمو و رنگشان تیره (مثل شترهای دوکوهانه)، و نژادهای گرمسیر کم‌مو و رنگشان روشن (مثل شترهای یک‌کوهانه) است.
شتر ترکمن، شتر بلوچی، شتر بندری، شتر کلکویی، شتر مهابادی، شتر دشتی، شتر زاهدانی، شتر چینی، شتر عربی و یزدی از گونه‌های معروف شتر در ایران هستند که ویژگیهای منحصر به فرد خود را دارند. در زیر تعدادی از آنها را معرفی می‌کنیم.
شتر ترکمنی
در منطقه ترکمن صحرا گله‌های بزرگ شتر وجود دارد و همانطور که اسب بین ترکمن‌ها نقش مهمی دارد، شتر هم اهمیت دارد. ترکمن‌ها نژادهای مختلف شتر را از روی رنگ (سیاه، خاکستری، زرد، خرمایی و سفید)، بزرگی و کوچکی جثه و زیادی و کمی پشم شترها تشخیص می‌دهند. ترکمن‌ها ضرب المثلی درباره اسب و شتر دارند که می‌گوید: «اسب اگر می‌خری، سرکشش را بخر، شتر اگر می‌خری، بارکشش را بخر».
شتر ترکمن یک کوهانه با چثه‌ای قوی است که از شتران شیری محسوب میشود. این گونه از شتر بیشتر در منطقه ترکمن صحرا، گرگان و گنبد کاووس و شمال استان خراسان شمالی پراکنده است. رنگ شتر ترکمن معمولاً از قهوه‌ای روشن تا قهوه‌ای تیره است و پشم آن تا حدودی مجعد است که با این ویژگی‌ها از سایر شترها متمایز میشود.
شتر بندری
شترهای بندری از شتران سواری و بارکش محسوب می‌شوند که به نام‌های رواحیه، جماز، و پرنده هم نامیده میشود این شتران کم پشم، لاغر و بسیار تندرو هستند و ساعتی ۳۵-۴۵ کیلومتر طی طریق می‌کنند. این گونه شتر بیشتر در استان‌های هرمزگان، کرمان، بوشهر و جنوب استان هرمزگان پراکنده شده‌اند.
شترهای بندری سبک وزن با بدن کشیده و پا‌های بلند هستند و استخوان‌هایشان در عین قوی بودن چندان ضخیم نیست. سر این شترها به طور نسبی کوچک پیشانی برجسته، گردن باریک، کوتاه و عضلانی است و در محل اتصال به شانه، فرم متناسبی دارد. قسمت عقب بدنشان کوتاه، عضلانی و شیبدار است. ران‌ها فشرده و عضلانی است و پوست نازک و موهای کوتاه و فشرده‌ای دارند.
شتر عربی
شتر عربی در استان بوشهر دیده میشود. این شترها معمولاً به رنگ زرد کم رنگ و از گونه گوشتی وبزرگ جثه هستند. بدن این شتر بدون پشم است؛ حتّی گوش‌هایش هم مو ندارد و روی لب‌هایشان موهای بلند است.
شتر بلوچی
شتر بلوچی جزو نژاد گوشتی شیری هستند و در منطقه استان سیستان و بلوچستان مخصوصاً اطراف زاهدان، خاش، ایرانشهر و چابهار پراکنده‌اند. این شترها کم پشم‌اند و معمولا قهوه‌ای رنگ و از تیپ جمازند. از شترهای بلوچی به منظور بارکشی و سواری هم از آنها استفاده میشود.
تألیف: لست سکند
منبع: دایره المعارف بزرگ اسلامی، خبرگزاری میزان و تسنیم
