موزه هنر و باستان شناسی دوره اسلامی در موزه ملی ایران

 بیشتر بازدیدکنندگان موزه ملی، مستقیما به سمت موزه ایران باستان می‌روند و خبر ندارند که داخل موزه دیگری که سمت راست محوطه قرار گرفته، چه می‌گذرد؟ شاید هم تصوّر دیگری از این موزه دارند که با واقعیت منطبق نیست. می‌دانستید با بازدید از هر دو موزه ایران باستان و دوران اسلامی، اطلاعات مبسوطی از ابتدای تاریخ تا عصر حاضر پیدا می‌کنید؟ در این متن می‌خواهیم بخش‌های مختلف موزه هنر و باستان‌شناسی دوره اسلامی را معرفی کنیم تا بدانید موضوع این موزه ارزشمند چیست و چه چیزهایی در آن خواهید دید. این دو موزه در واقع مکمّل یکدیگر هستند زیرا در موزه ایران باستان از عصر پارینه سنگی تا دوران ساسانیان را شامل می‌شود و موزه دوران اسلامی از ورود اسلام به ایران تا عصر قاجار را دربرمی‌گیرد.

 بعد از ساخته شدن موزه ایران باستان به عنوان اولین موزه رسمی کشور، در سال 1375 موزه دوران اسلامی در همان محوطه افتتاح شد. ساختمان این موزه بر اساس کاخ ساسانی بیشاپور به شکل چلیپایی طراحی شد و در 3 طبقه ساخته شد. مدتی موزه به دلیل تجهیز و تعمیر تعطیل شد و در سال 1394 بازگشایی شد.

طبقه همکف این موزه مخصوص همایش‌ها و تالار نمایشگاه‌های موقت است و دو طبقه دیگر به اشیای موزه اختصاص دارد. با توجه به اینکه بازدید از طبقه دوم شروع می‌شود و سپس طبقه اول، توضیحات موزه و تالارها را بر این اساس توضیح می‌دهیم. در این متن سعی شده کلیاتی از هنر هر دوره گفته شود که هنگام بازدید از موزه، متوجه اهمیت هنری هر عصر باشید.

طبقه دوم: از سده‌های اولیه اسلامی تا هجوم مغول

 بازدید طبقه دوم با آثار سده‌های اولیه اسلام شروع می‌شود؛ یعنی دوره‌ای که با پایان حکومت ساسانیان آغاز می‌شود. به دلیل فاصله کم این دوره با عصر ساسانیان، آثار آن بسیار شبیه به آثار دوران ساسانی است و تفکیکش دشوار است. با گذشت زمان، هنر مخصوص دوران پس از اسلام زاده می‌شود و هویّت خودش را پیدا می‌کند که هر چه جلوتر می‌رویم، متوجه پختگی آثار خواهیم شد. این طبقه، آثار حدود 800 سال ابتدای ورود اسلام به ایران  را دربرمی‌گیرد. در ادامه هر بخش را به صورت مختصر بررسی می‌کنیم.

تالار صدر اسلام

 همانطور که گفتیم ابتدای این دوره، هنرها تقریبا همان هنرهای عصر ساسانی است. در سده‌های اولیه، معماری و هنر بر پایه سادگی بود بنابراین تزئینات آنچنان وجود نداشت. تزئینات به صورت گچبری و نقاشی روی گچ انجام میشد. از شیوه‌های سفالگری رایج این عصر می‌شود به این موارد اشاره کرد: سفال با نقش قالب زده بدون لعاب و لعابدار، نقاشی روی پوشش گلی زیر لعاب شفاف و لعاب پاشیده و زرّین فام.

هنر فلزکاری هم تقریبا به همان سبک ساسانیان ادامه پیدا کرد. حتّی سکه‌های این دوران هم بسیار شبیه به سکه‌های عصر ساسانی بود که کلمات عربی به آن اضافه شده بود، بنابراین نام سکه‌های این دوران را «عرب-ساسانی» گذاشته‌اند.

پارچه هم در بعضی نقاط ایران با کیفیت ابریشم تولید میشد. در این تالار از ویژه‌ترین آثاری که می‌توانید ببینید، کهن‌ترین پارچه است که از دوران اسلامی تا کنون پیدا شده. پارچه ابریشم دورو که از کاوش‌های ری به دست آمده و رویش نقوش ساسانی و کلمات عربی دیده می‌شود.

تالار سلجوقی

 گفتیم با گذشت چند سده از آغاز ورود اسلام به ایران، هنر دوران اسلامی به مرور در کنار هنر ایرانی هویت پیدا می‌کند. در عصر سلجوقیان که حدود 5 سده از ورود اسلام گذشته، به تبع هنر غنی‌تری می‌بینیم. ظروف سفالی آن به شکل افزودن خمیر شیشه به ماده اولیه سفالگری است  و با همین تکنیک ظروف بسیار ظریفی می‌ساختند. ظروف فلزی به شیوه طلاکوب و مشبک کاری با ظرافت ساخته میشد.

همچنین قرآن‌هایی با خط کوفی ایرانی و تذهیب و ترصیع بسیار زیبا در این دوره ظهور پیدا می‌کنند، آجر کاری و گچ بری در بسیاری از بناهای این دوره به کار رفته و از متداول‌ترین هنرهای این عصر محسوب می‌شود و پارچه بافی هم به سبک «رنگ و نیم‌رنگ» انجام می‌شود.

تالار ایلخانی

 از حدود اوایل قرن هفتم که مغول‌ها به ایران هجوم آوردند، ضربه‌ای که به ایران وارد شد باعث رکود هنر شد که این رکود تا حکومت غازان خان طول کشید. بعضی هنرها، ارزش و جایگاهشان را از دست دادند. از هنرهای مهم این دوره فلزکاری بوده که با تکنیک طلاکوب و نقره‌کوب انجام میشده. علاوه بر این، خوشنویسی، سفال مینایی، زراندود و زرین فام و مشبک دوپوشه از دستاوردهای دیگر این دوره بود. اوج هنر کاشیکاری این دوره هم در محراب زرین فام معروف به در بهشت می‌توانید ببینید.

طبقه اول: از عصر تیموری تا هنر نیمه مدرن قاجاری

 طبقه اول این موزه در ادامه طبقه دوم، از آثار دوره تیموری شروع می‌شود و تا دوران معاصر ادامه پیدا می‌کند. بنابراین آثار این طبقه به عصر ما نزدیکترند. در ادامه هنر هر دوره را به صورت مجزا توضیح مختصری می‌دهیم که شناخت بهتری از ویژگی‌های هنری هر تالار پیدا کنید.

تالار تیموری

 از اواخر سده هشتم و اوایل نهم که سلسله تیموری شکل می‌گیرد، سمرقند (پایتخت تیموریان) از بزرگترین مراکز تجمع هنرمندان می‌شود. بسیاری از استادان را تیمور در سمرقند گردآورده بود. در این دوره جانشینان تیمور، مخصوصا شاهرخ، هنر کتاب‌سازی رواج پیدا کرد که اوج آن شامل خوشنویسی، جلدسازی و کاغذسازی بود و مکتب هرات در نقاشی شکل گرفت.

همچنین پارچه‌بافی، قالی‌بافیو کاشی‌کاری هم در این دوره رواج داشت. کاشی «معرّق» در اواخر دوره ایلخانی و اوایل تیموری ایجاد شد.

تالار صفوی

 در دوره صفوی قرآن‌های بسیار نفیس و زیبایی با خطوط نسخ، ثلث و تذهیب‌های چشم‌نواز ایجاد شدند. نقاشی رنگ روغن از این عصر شروع شد. در این دوره آثار بسیار زیبا و نفیسی از قلمدان‌ها و قاب آینه‌های منقوش با نقاشی رنگ روغن ساخته شده. مکتب نقاشی اصفهان هم در دوره صفویان شکل گرفت که حضور عناصر ایرانی در آن آشکار بود.

کتابت در دوره صفویان بسیار رونق داشت و زیر نظر استادان در کارگاه‌های کتاب‌آرایی تزیین می‌شد و در کتابخانه‌های سلطنتی قرار می‌گرفت. از هنرهای دیگر این دوره «قلمکار قلمی» بود که منظور خوشنویسی روی پارچه یا بافته به روش قلمکار سازی بود.

قطعه پارچه‌ای که در این تالار وجود دارد که آیات قرآن به خط کوفی، نسخ، ثلث و غبار با قلم لاجورد، شنگرف، طلا و زعفران رویش کتابت شده بسیار نفیس و ارزشمند است. هنر قالیبافی، شیشه‌گری، معماری و فلزکاری از هنرهای دیگر این عصر بود که در نوع خودش بی‌نظیر بود.

تالار قاجار

 دوره‌های بعد از صفویه به دلیل ارتباطی که با کشورهای اروپایی پیدا می‌کنند (مخصوصا عصر قاجار)، هنر به سمت مدرنیته و تلفیق شدن می‌رود. در عصر قاجار به مرور از کیفیت هنر کاسته و به کمیّتش اضافه می‌شود. به مرور تصویر پادشاهان را در مرکز آثار می‌بینیم و هنر جنبه انسانی پیدا می‌کند.

تالار قرآن

 با توجه به اینکه قرآن و هنرهای مربوط آن در دوران اسلامی بسیار اهمیت پیدا کرد، در طبقه اول و مرکز موزه، تالار قرآن قرار گرفته که به صورت تخصصی قرآن‌های ویژه در این قسمت قرار دارند. مثلا قرآن بزرگ و نفیس بایسنقر میرزا در مرکز این تالار قرار گرفته؛ قرآنی که نادرشاه آن را از هرات به قوچان منتقل کرد و در جنگ‌هایش با هدف حفظ لشکریان در جلو لشکر آن را حمل می‌کرد.

آدرس و شرایط بازدید از موزه دوران اسلامی ایران

این موزه در همان محل موزه ملی ایران و کنار موزه ایران باستان قرار گرفته؛ یعنی خیابان امام خمینی، نبش خیابان سی‌تیر. برای رفتن به این موزه هم می‌توانید از مترو (ایستگاه امام خمینی یا حسن آباد) استفاده کنید یا با استفاده از تاکسی خطی به بهارستان خودتان را به آنجا برسانید. به دلیل ازدحام و شلوغی و همچنین طرح ترافیک در این منطقه، بهتر است از ماشین شخصی استفاده نکنید.

در شرایط کرونا، بازدید از موزه محدودیت‌هایی دارد که لازم است از سایت موزه ملی درباره‌اش آگاه شوید امّا در شرایط عادی، بهار و تابستان همه روزه از ساعت ۹ تا ۱۹ و پاییز و زمستان همه روزه از ساعت ۸:۳۰ تا 17 است.

تألیف: لست سکند

منبع عکس: آرشیو موزه ملی ایران