سال‌هاست عزاداری محرم با فرهنگ ایرانیان عجین شده است و الان دیگر جزوی از فرهنگ محسوب میشود. به هر شهر و دیاری که بروید، شیوه منحصربفردی از عزاداری می‌بینید که متناسب با فرهنگشان است. البته مدرنیته سبب شده عنصر فرهنگ به مرور رنگ ببازد و همه یک شکل و یک رنگ از یک قاعده پیروی کنند امّا هنوز هم می‌توان سراغ سنن قدیمی را از روستاها و شهرهای اصیل گرفت.
شروع عزاداری‌ها برای مردم ایران نه عاشورا و تاسوعا بلکه از ابتدای محرم است. بنابراین، با شروع ماه محرم، چهره شهر کمی متفاوت میشود و مراسم ویژه این اوقات، مهمان شهرها میشود. با توجه به اینکه در فرهنگ ایرانیان سوگواری وجود داشته، پژوهشگران حتّی بعضی آیین‌های محرم را به پیش از اسلام نسبت می‌دهند. به نظر می‌رسد با ورود اسلام به ایران، آن آداب و رسوم پیشین، فقط چهره جدید به خودش گرفته و کامل از بین نرفته است.
در این متن می‌خواهیم به مناسبت شروع محرم، سری به شهرهای مختلف بزنیم و از آداب و رسومشان باخبر شویم و ببینیم هر شهر چه تدارکی برای آغاز محرم می‌بیند؟
هر شهر چه رسمی دارد؟
در سیرجان بعد از عید غدیر کم کم به استقبال محرم می‌روند. پیش از عید غدیر پوشیدن لباس سیاه را بدشگون می‌دانند و معتقدند کسی که پیش از عید غذیر مشکی بپوشد ممکن است عزیزش فوت کند. در خانه‌ها با یا حسین و صلوات پرچم سیاه نصب می‌کنند و چادرهای مجالس عزاداری را برپا می‌کنند. بعد از آن، شخصی شروع به چوشی (چاووشی) خوانی می‌کند و بقیه هم با ذکر صلوات و یاحسین، با او همراه می‌شوند. پس از آن با شربت گلاب و عرق نعناع از شرکت‌کنندگان پذیرایی میشود، شربتی که به «شربت چادر امام حسین (ع)» معروف است. گاهی علاوه بر شربت، آش رشته، آبگوشت، تاس کباب هم در محله‌ها پیدا میشود.
در دستجرد قم، 5 تا 10 روز قبل از محرم تکاپوها شروع میشود. متولی هر تکیه را «بابای تکیه» می‌نامند. در این منطقه نوجوان‌ها چاووش می‌خوانند و در محله‌ها فریاد «حسین حسین، شهید کربلا حسین» سر می‌دهند و آمدن محرم را خبر می‌دهند. مردم هم وسایل لازم را در اختیار آنها می‌گذارند.
در فیروزکوه، گروهی از جوانانبه خانه‌ها می‌رفتند و مقداری پارچه سیاه تهیه می‌کردند، پس از آن اول وضو می‌گرفتند و بعد دیوارها و ستون‌های سقاخانه را سیاه‌پوش می‌کردند. تعدادی هم با دودکردن اسفند، صلوات‌فرستادن، لعن‌کردن یزید و پاشیدن گلاب بر در و دیوار سقاخانه، آنها را همراهی می‌کردند.
در ماسوله، آغاز محرم با اجرای مراسم سنج‌زنی اعلام میشود؛ به این ترتیب که در ساعت مشخصی از نخستین شب ماه محرم ۴ تن سنج‌زن بر بام ۴ مسجد آبادی می‌روند و هم‌زمان شروع به نواختن سنج می‌کنند و این به معنی فراخواندن اهالی برای حضور در مساجد و آغاز مراسم عزاداری است.
در کومله گیلان، حدود دو هفته مانده به محرم، دختران جوان، مساجد و بقاع متبرکه را غبارروبی و کف‌ها را گِل‌مالی می‌کردند. بعد از چند روز روی طاقچه‌ها و منبر را گلاب می‌پاشیدند تا بوی نم‌گرفتگی برطرف شود. غروب‌ها قبل از اذان،جوانـان و نوجوانـان دستـه سینه‌زنـی بـه راه می‌انداختند و به پیشواز محرم می‌رفتند و این بیت را می‌خواندند:
محرم آمد و عیشِ عزا شد / حسین با اهل خود در کربلا شد
در سروستان همین که مردم هلال ماه محرم را می‌دیدند، چند علم‌های سیاه و منقوش عزا روی پشت بم‌ها ظاهر میشد. طاق و نماهای مساجد هم از داخل با پارچه‌های مشکی که اشعار محزون مذهبی بر آنها نوشته شده، پوشیده میشد. در بام بعضی از مساجد هم علم می‌کوبند. پارچه‌های مربع‌شکلی هم که بر آنها الله، محمد (ص)، علی، فاطمه و یا حسین، یا قمر بنی‌هاشم، یا ابوالفضل (ع) نقش بسته، به ستون‌ها و طاق‌نماها می‌کوبند.
در روستای ابیانه کاشان هم مثل سایر نقاط ایران، مراسم ماه محرم را چند روزی پیش از فرارسیدن محرم آغاز می‌کنند. مردان معتمد هر محله، هرساله پیش از محرم، در مسجدها و حسینیه‌های روستا جمع می‌شوند و دیوارها و درهای مسجدها و حسینیه‌ها را سیاه‌پوش می‌کنند. این پارچه‌ها، نذورات مردم است که به مساجد اهدا شده‌اند. در این روزها، فرش‌هایی را در داخل مسجدها و حسینیه‌ها پهن می‌کنند. ظرف‌ها و وسایلی را که در ایام محرم برای پذیرایی از عزاداران استفاده میشود، در مکانی از حسینیه، نگه می‌دارند. در گذشته رسم بود که اهالی هر محله به‌صورت گروهی، کوچه‌های محلات خود را جارو می‌کردند. البته این رسم امروزه هم اجرا میشود و چند روز قبل از تاسوعا، هر خانواده محوطه جلو خانه‌اش را جارو می‌کند.
در کاشان، دسته اول عزاداری که به بازار می‌رود، چاووش عزا نام دارد که روز قبل از ماه محرم به بازار می‌آید و مردم و کسبه بازار از آن استقبال می‌کنند. این دسته عزا مربوط به محله پشت مشهد کاشان است که از سمت بازار مسگرها می‌آید و در تیمچه امین‌الدوله مراسم را به پایان می‌برد. حمل علم جریده هم در این مراسم رسم است.
در مازندران آداب و رسوم ویژه‌ای اجرا میشود مثل گل مالی دیوار مسجد که چند روز قبل از شروع محرم توسط زنان روستایی انجام میشود. در جواهرده رامسر، نمونه ویژه‌ای از این رسم تا سال‌های اخیر اجرا میشد و گل را چوپانان با شیر گاو و گوسفندشان درست می‌کردند. علاوه بر این کار، روضه‌خوانی، دسته‌گردانی و تعزیه‌خوانی ۳ گونۀ عمدۀ مراسم عزاداری در مازندران است.
سخن آخر
در این متن فقط به تعدادی از شهرهای ایران و گوشه‌هایی از مراسم آنها اشاره شد. حساب کنید در مناطق مختلف چه آداب و رسوم مفصلی می‌تواند وجود داشته باشد. متاسفانه تمام مراسم ویژه و منحصر بفرد شهرها جایشان را به عزاداری‌های یکسان داده‌اند و فرهنگ اصیل منطقه از آنها حذف شده. آیا شما مراسم ویژه‌ای از سفرتان به شهرهای مختلف ایران شاهد بوده‌اید؟
تألیف: لست سکند
منبع: دایره المعارف بزرگ اسلامی
