راهنمای سفر به روستای هورامان (اورامان)

چنانچه علاقه‌مند سفر به روستا و آشنایی با فرهنگ مردم روستاهای مختلف کشورمان هستید، پیشنهاد می‌کنیم با این بخش از مجله گردشگری لست سکند همراه باشید تا با یکی از مهمترین روستاهای گردشگری کشور آشنا شویم؛ روستای هورامان تخت یا اورامان تخت. این روستا در 63 کیلومتری جنوب شهر مریوان قرار دارد و از مهمترین قطب‌های گردشگری استان کردستان است.

هورامان یکی از روستاهای پلکانی ایران است، اما وجه تمایز این روستا با سایر روستاهای پلکانی ایران، قرارگیری آن در فهرست میراث جهانی یونسکو به عنوان بخشی از منظر فرهنگی هورامانات است که در سال 2021 میلادی به ثبت جهانی رسید. معماری پلکانی روستا در کنار سبک زندگی نیمه عشایری و سازگار با طبیعت مردمان آن، همه آن چیزی است که به این روستا ارزشی جهانی بخشیده است. اما اهمیت هورامان تنها به ساختار پلکانی آن مربوط نمی‌شود، بلکه چنانچه در فصل زمستان به این روستا سفر کنید، می‌توانید در مراسم باشکوه پیرشالیار که یکی از آیین‌های کهن ایرانی است شرکت کنید و از تماشای آن لذت ببرید.

هورامان که برخی آن را اورامان می‌خوانند، حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. پس در صورت تمایل تا انتهای این متن از مجله گردشگری لست سکند همراهمان باشید تا با هورامان بیشتر آشنا شویم.

هورامان کجاست؟

چنانچه برایتان این سوال پیش بیاید که هورامان یا اورامان کجاست یا هورامان جزو کدام استان است؟ باید بدانید که هورامان روستایی پلکانی از توابع شهرستان سروآباد در استان کردستان است. سروآباد از شمال به مریوان، از شرق به سنندج، از جنوب به کامیاران و کرمانشاه و از غرب به عراق محدود می‌شود. روستای هورامان تخت با هر دو شهر سروآباد و مریوان 63 کیلومتر فاصله دارد.

البته این نکته را هم لازم است بدانید که یک «روستای هورامان» هست و یک منطقه «اورامانات تخت». منطقه اورامانات تخت شامل مجموعه‌ای از روستاها در یک منطقه مشخص استان کردستان و کرمانشاه است که یکی از این روستاها، روستای هورامان یا اورامان است. پس هنگام مطالعه این متن دقت کنید که اینجا از روستای هورامان صحبت می‌کنیم نه کل منطقه اورامانات تخت.

موقعیت دقیق روستای هورامان روی نقشه

معنی هورامان چیست؟

احتمالاً کلمه اورامان برای نام این روستا بیشتر به گوشتان خورده است تا هورامان. اما خوب است بدانید که صورت صحیح نام این روستا هورامان است. در رابطه با معنی هورامان نظرات متفاوتی وجود دارد. به عنوان مثال، باتوجه به کوهستانی بودن منطقه و شکل‌گیری جوامع روستایی در شیب کوهستان، برخی آن را به معنی از دل زمین بیرون آمده و به عبارتی سرزمین بلند می‌دانند.

در نظری دیگر «هو» به معنی بلندی و اشاره به مکان بالا و «رام» یعنی آرام و نیرودهنده و هورامان را به معنی «سرزمین بلند آرام» معنی می‌کنند. اما استدلالی دیگر این است: هورامان از دو بخش تشکیل می‌شود؛ «هورا» که همان اهورا و معنای خورشید است و «مان» به معنی خانه، جایگاه و سرزمین. پس هورامان به معنی سرزمین اهورا یا سرزمین خورشید است. در مورد واژه تخت به عنوان بخش دوم این نام نیز مردم منطقه هورامان زمانی شهری بزرگ با مرکزیتی خاص بود و از این رو از آن به عنوان تخت یا مرکز (حکومت) ناحیه هورامان یاد می‌کردند.

ثبت جهانی هورامان

سال 2021 میلادی بود که منظر فرهنگی هورامان (منظر فرهنگی اورامانات) در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. منطقه هورامان در امتداد مرزهای غربی ایران در دل کوه‌های زاگرس قرار دارد و بخشی از استان‌های کردستان و کرمانشاه را شامل می‌شود. هورامان از دو بخش تشکیل شده است: دره مرکزی‌شرقی شامل ژاورود و تخت در استان کردستان و دره غربی شامل لهون در استان کرمانشاه که در مجموع 12 روستا را شامل می‌شود. آنچه این منطقه را شایسته ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار داد، تداوم حیات در منطقه هورامان از 40 هزار سال پیش تاکنون با استناد به یافته‌های باستان‌شناختی است.

منظر فرهنگی هورامان نمونه برجسته‌ای از تعامل انسان با محیط اطراف و سازگاری با آن را طی هزاره‌های متمادی به نمایش گذاشته است. منطقه هورامان نمایانگر نوعی قلمرو اجتماعی، روستایی و نیمه‌عشایری و سنت فرهنگی به خوبی سازمان یافته است که در عناصر ملموس و ناملموس زندگی مردم این منطقه به خوبی نمایان شده‌اند. از نظام اجتماعی‌اقتصادی محلی گرفته تا روستاها و باغ‌های پلکانی برخوردار از شیب تند، راه‌های ارتباطی، خانه‌های فصلی، دانش سنتی، آیین‌ها و فولکلور مردم منطقه. تمام آنچه که گفته شد در روستای هورامان تخت به عنوان مهمترین روستای منظر فرهنگی هورامان به خوبی تجلی یافته است.  

فهرست آثار ایران در یونسکو

تاریخ روستای هورامان

از تاریخ هورامان به دلیل در دست نبودن منابع کافی، اطلاع دقیقی در دست نیست. اندک منابع موجود نیز شامل یافته‌های باستان‌شناختی با قدمت حدود 40  هزار سال، غارها و پناهگاه‌های صخره‌ای، مسیرها و راه‌های باستانی در امتداد دره‌ها، نقوش و کتیبه‌ها، گورستان‌ها، تپه‌ها، قلعه‌ها، سکونت‌گاه‌ها و سایر شواهد تاریخی است بر تداوم حیات در منطقه هورامان از دوران پارینه سنگی تا زمان حاضر دلالت دارد.

همچنین سه سند چرم نوشته مربوط به معامله دو تاکستان نیز از جمله یافته‌های باستانی بسیار مهم هورامان هستند. این اسناد هم اکنون در موزه بریتانیا نگهداری می‌شوند. دو قطعه از این اسناد به خط و زبان یونانی است و هر دو با تاریخ 87 یا 88 پیش از میلاد و دیگری به تاریخ 21 یا 22 پیش از میلاد تحریر شده‌اند. سند سوم نیز به خط و زبان پارتی با تاریخ اشکانی تحریر شده است.

آب و هوای روستای هورامان

روستای هورامان کردستان در ارتفاع 1450 متری از سطح دریا قرار دارد و دارای اقلیم معتدل کوهستانی است. آب و هوای این روستا در فصل بهار و تابستان بسیار مناسب و البته پاییز و زمستان آن بسیار سرد و طولانی است. بنابراین اگر قصد دارید به این منطقه سفر کنید، بهار و پاییز را انتخاب کنید و اگر می‌خواهید زیباترین فصل روستای هورامان را ببینید، از بهارش غافل نشوید زیرا طبیعت بسیار چشم‌نوازی در بهار هورامان جلوه‌گری می‌کند.

زبان و گویش روستای هورامان

زبان و گویش یکی از مظاهر فرهنگ یک منطقه است که به خودی خود برای مسافران جاذبه ایجاد می‌کند. روستای هورامان در روستای کردنشین کردستان قرار گرفته اما زبان مردم منطقه هورامان، هورامانی یا اورامانی و از زبان‌های گروه ایرانی نو غربی است. زبان هورامانی از نظر تقسیم‌بندی در رده گویش‌های زازا و گورانی قرار می‌گیرد که به غلط کردی خوانده می‌شود. 

دین روستای هورامان

دین هم شاخصه دیگر فرهنگ یک منطقه است که اگر متفاوت با اکثریت جامعه باشد، برای مسافران جالب است. مردم هورامان پیش از اسلام پیروان آیین زرتشتی یا مزدیسنا بودند. اما امروزه اهالی هورامان مسلمان سنی مذهب و پیرو مذهب شافعی هستند. صوفیان و دراویش نیز در این روستا حضور دارند.

معماری روستای هورامان

ویژگی بارز روستای هورامان، معماری پلکانی آن است؛ خانه‌هایی که در شیب تند کوه عموماً از سنگ و به صورت خشکه‌چین ساخته شده‌اند. در این ساختار از معماری روستایی که نمونه آشنای آن را در روستای ماسوله می‌شناسید، حیاط هر خانه بام خانه دیگری است. معماری روستای هورامان کردستان به صورت انفرادی و تک بنا قابل تعریف نیست، بلکه در قالب توده و مجتمع واحد ارزش دارد. این سبک معماری روستای هورامان که هم‌زیستی مسالمت‌آمیز انسان با طبیعت کوهستانی را نشان می‌دهد، در این منطقه فراگیر است به صورتی که روستاهای پلکانی کرمانشاه هم به همین سبک ساخته شده‌اند و همه این روستاها از روستاهای هدف گردشگری کردستان و کرمانشاه محسوب می‌شوند.

آیین‌های روستای هورامان

هورامان پیش از آنکه به واسطه ویژگی‌های فرمی و طبیعی معروف باشد به واسطه برگزاری مراسم آیینی - عرفانی به خصوص مراسم پیرشالیار شهره است. در این منطقه مثل سایر نقاط ایران، آیین‌های منحصربه‌فردی در جریان است که مسافران برای دیدنشان، شوق و ذوق دارند. در ادامه تعدادی از آیین‌های اورامان کردستان را معرفی می‌کنیم.

مراسم پیر شالیار

مراسم پیرشالیار در روستای اورامان تخت کردستان هر سال دوبار در نیمه بهار و نیمه زمستان برگزار می‌شود. ماجرا از این قرار است که قرن‌ها قبل در روستای هورامان فردی به نام سید مصطفی عریضی ملقب به پیش الله یار می‌زیست که به پیرشالیار معروف شد. گروهی او را از نوادگان جاماسب و از مغان زرتشتی می‌دانند که پیش از تولد مسیح در هورامان زندگی می‌کرد. اما ظن قوی‌تر او مسلمان و از سادات است.

آنچه نام پیرشالیار را صدها سال است بر سر زبان‌ها انداخته، داستان و ماجرای جالب عروسی اوست. می‌گویند در آن زمان دختر حاکم بخارا شاه بهار خاتون، کر و لال بود و طبیبان از مداوای او درمانده بودند. شاه بخارا اعلام کرده بود هر مردی بتواند او را شفا دهد، دخترش را به همسری او در می‌آورد. هنگامی که آوازه پیرشالیار به گوش حاکم بخارا می‌رسد، دخترش را روانه هورامان می‌کند تا بلکه شفا یابد.

هنگامی که شاهدخت بخارایی به نزدیکی هورامان می‌رسد، ناگهان گوش‌هایش شروع به شنیدن می‌کند. اندکی بعد و در نزدیکی خانه پیرشالیار نیز دیوی نعره‌زنان از تنوری بیرون می‌افتد و کشته می‌شود. با مرگ دیو دختر جوان زبان بازکرده و شروع به صحبت کردن می‌کند. پس از این اتفاق، حاکم بخارا به رسم قولی که داده بود دختر خود را به عقد پیرشالیار درمی‌آورد. پیر نیز وصیت می‌کند تا سالگرد ازدواج او را برای همیشه جشن بگیرند.

عروسی باستانی پیرشالیار هر سال دوبار در نیمه بهار و نیمه زمستان برگزار می‌شود. مراسم اصلی مربوط به نیمه بهمن ماه است و در سه روز جشن گرفته می‌شود. در این سه روز مردان هورامانی پس از صرف ناهار، به پشت بام وسیع یکی از منازل رفته و همزمان با نواختن ساز دف به اجرای رقص‌های گروهی و عرفانی می‌پردازند. در روز پایانی مراسم شرکت‌کنندگان به صورت گروهی به سمت آرامگاه پیرشالیار می‌روند، با ورود به محوطه آرامگاه کفش‌های خود را درآورده بر زمین بوسه زده و سپس به زیارت مشغول می‌شوند. مردمی که حاجت دارند نیز تکه دستمالی را به دیوارها و درخت موجود در محوطه آویزان می‌کنند؛ سپس با نان و ماست پذیرایی می‌شود و به این ترتیب مراسم به پایان می‌رسد.

بوکه بارانه (عروسی باران)

 شکلی از مراسم باران‌خواهی یا دعای باران در مراسم خشکسالی است. در این مراسم، یکی از زنان هورامان بر تن عروسک یا بعضاً دختری نوجوان لباس محلی زیبایی را می‌‌پوشاند. این عروسک نمادی از اَناهیتا، ایزدبانوی آبهاست. سپس آن عروسک را خانه به خانه می‌گردانند و کودکان همراه او به ترانه‌خوانی می‌پردازند. صاحبخانه نیز روی عروسک قدری آب می‌ریزد تا به این طریق آسمان ببارد و زمین سیراب شود. مردم به کودکان همراه عروسک کمی تنقلات می‌دهند و سپس در پیشگاه خداوند زانو زده و طلب باران می‌کنند. در پایان مراسم، عروسک را به کنار چشمه آبی برده و در آب روان رها می‌کنند.

رسم بیله دانه

بیله دانه یکی دیگر از رسوم مردم هورامان است که معمولاً در نیمه بهمن‌ماه و با هدف برکت‌خواهی انجام می‌شود. آتش عنصر اصلی مراسم بیله‌دانه است. به این منظور در ابتدا مردم روستا نسبت به جمع‌آوری هیزم و روشن کردن آتشی بزرگ اقدام می‌کنند. سپس در چهارگوشه آتش چهار ماده غذایی شامل گوشت، آب، نان و بلوط قرار می‌دهند. پس از آن بیلی را در وسط هیزم به صورت عمودی جای می‌دهند تا در آتش بسوزد. بیل پس از سوختن به سمت هر یک از چهار ماده غذایی که خم شد، بیانگر سالی پر برکت در ارتباط با آن ماده غذایی در روستای هورامان خواهد بود.

 

صنایع‌دستی و سوغات روستای هورامان

هورامان با توجه به فرهنگ و اقلیشم، صنایع دستی مخصوص خودش را دارد. بسیاری مسافران هنگام سفر دوست دارند برای خودشان یا نزدیکان، سوغاتی بیاورند. پیشنهاد ما این است که صنایع دستی هورامان را به عنوان سوغاتی انتخاب کنید که یادآور سفرتان و فرهنگ مردم این منطقه باشد. بخشی از مهمترین صنایع دستی اورامان کردستان شامل موارد زیر می‌شود:

• گلیم، نمد و جاجیم
• سبد
• گیوه (کلاش)
• ظروف چوبی
• عصا
• دف
• محصولات دامی و باغی

غذا در روستای هورامان

غذا در منطقه اورامان کردستان و به ویژه روستای هورامان نیز تنوع بالایی دارد. از انواع نان گرفته تا آش و خوراک و شیرینی. از نان‌های معروف منطقه هورامان باید به شلکینه، برساق و کلانه اشاره کرد. آش عدس‌بلغور و آش دوغ که به دوغه‌وا نیز معروف است، از مهمترین آش‌های این روستا هستند. کباب کردی، ماهی کباب، خورش ریواس، خورش کنگر، کنگر و کرفس سوخاری (قایرمه) نیز بخشی دیگر از فرهنگ غذایی مردم هورامان را شامل می‌شوند. معمولا غذاهای محلی از فرهنگ و اقلیم مردم ریشه می‌گیرد. 

جاهای دیدنی روستا هورامان

جاهای دیدنی روستای هورامان و تا حدودی اورامان کردستان، هم شامل جاذبه‌های فرهنگی می‌شود و هم زیبایی‌های طبیعی. در این قسمت به صورت مختصر از جاهای دیدنی طبیعی و فرهنگی هورامان می‌گوییم که اگر بدانید اینجا چه دارد.

آرامگاه پیر شالیار

قرن‌ها قبل در ناحیه اورامان کردستان، فردی معروف به پیرشالیار می‌زیست که نزد مردم منطقه از احترام ویژه‌ای برخوردار بود تا جایی که امروزه نیز آرامگاه او بسیار مورد احترام و از جاذبه‌های گردشگری استان کردستان است و مراسمی برایش برگزار می‌شود که پیشتر به آن اشاره کردیم.

اما پیر شالیار کیست؟ در این رابطه دو دیدگاه وجود دارد: دیدگاه نخست اینکه پیر شالیار پسر جاماسب و از مغان زرتشتی بوده که قبل از میلاد مسیح در هورامان زندگی می‌کرد. دیدگاه دوم اینکه او مسلمان و از سادات بود. نام او سید مصطفی عریضی ملقب به پیش‌الله یار است که احتمالا قرن 5 هجری در هورامان متولد شد و در همین منطقه درگذشت. مقبره پیرشالیار از مهم‌ترین اماکن قدسی روستای اورامان و البته استان کردستان به شمار می‌رود؛ ضمن آنکه هر ساله مراسم پیرشالیار نیز در این مکان برگزار می شود.

آرامگاه پیرشالیار هورامان بنایی است سنگی با گنبدی کوچک که با طبیعت در هم آمیخته و مجموعه‌ای از فضای مقبره، جایگاه سنگ مقدس، درختان و قبور را شامل می‌شود. نکته قابل توجه در این محوطه پارچه‌هایی است که به عنوان دخیل و نذر به درختان و جای‌جای این فضا به منظور توسل و حاجت‌روایی بسته ‌شده‌اند.

در این محوطه سنگی قرار دارد که برای مردم منطقه بسیار حائز اهمیت است. اهالی هورامان بر این باورند که این سنگ هر ساله رشد کرده و بزرگتر می‌شود. همچنین فضایی غارمانند نیز وجود دارد که دو سنگ در داخل آن با فاصله کمی در مقابل هم قرار گرفته‌اند. اهالی هورامان بر این اعتقادند که اگر کسی بتواند از این فاصله رد شود انسانی پاک و منزه است که گناهی ندارد و کسی که نتواند رد شود گناهکار است. همچنین در پشت مرقد اصلی درخت بلوط تنومندی وجود دارد که به باور اهالی روستای هورامان، تکیه دادن به آن برای کاهش درد کمر موثر است.

مسجد هورامان تخت

مسجد هورامان بنایی ساخته شده از سنگ و چوب است. این مسجد از نوع شبستانی و در چهار طبقه ساخته شده، دارای چهار مناره اما فاقد گنبد است. مسجد هورامان هم یکی دیگر از جاذبه های روستای هورامان را تشکیل می‌دهد.

رودخانه‌های هورامان

 قطعاً طبیعت هورامان نیز بخشی از منظر فرهنگی آن به شمار می‌رود و آنچه زیبایی این روستای پلکانی را دوچندان کرده است، بی‌شک طبیعت کوهستانی منطقه هورامان است. دو رودخانه مهم به نام‌های سیروان و لیله در نزدیکی روستای هورامان جریان دارند که عامل سرسبزی منطقه و حیات گیاهی و جانوری آن به شمار می‌روند. سیروان از مهم‌ترین و طولانی‌ترین رودخانه‌های استان کردستان است که به خاک عراق سرازیر شده و در نهایت به دجله می‌پیوندد. طبیعت اطراف این رودها بسیار زیبا و زیستگاه انواع گونه‌های جانوری به ویژه پرندگان و ماهیان است.

پوشش گیاهی و جانوری هورامان

گونه‌های گیاهی غالب در منطقه هورامان انواع درختان بلوط، پسته کوهی (بنه)، انجیر، گردو، انار، گیاهانی چون کنگر، ریواس، گلابی وحشی، زالزالک، شنگ، ترشکه و ... را شامل می‌شود. همچنین از گونه‌های جانوری موجود در جنگل‌ها و نواحی کوهستانی هورامان باید از خرس قهوه‌ای، پلنگ، سیاهگوش، کل، بز، سنجاب، عقاب طلایی و ... نام برد.

بهترین زمان سفر به روستای هورامان

در ابتدای متن از هوای کوهستانی این منطقه گفتیم. فصل بهار و به ویژه ماه اردیبهشت بهترین زمان سفر به هورامان است. در این زمان نه فقط طبیعت روستا بسیار دیدنی است بلکه می‌توانید از زیبایی‌های طبیعت مسیر نیز بهره‌مند شوید. اگرچه زمستان این منطقه کوهستانی بسیار سرد است اما در نیمه بهمن و همزمان با برگزاری مراسم پیرشالیار گردشگران بسیاری رهسپار هورامان می‌شوند تا اجرای این مراسم آیینی را از نزدیک ببینند. 

چطور به روستای هورامان برویم؟

برای رفتن به هورامان از تهران و با خودروی شخصی می‌توانید با طی کردن مسیر ۶۶۰ کیلومتری و عبور از شهرهای ساوه، همدان و سنندج به سروآباد و سپس به هورامان برسید. با خرید بلیط هواپیما هم می‌توانید از تهران به سنندج بروید و از آنجا با استفاده از خودرویی در سنندج، خود را به هورامان برسانید.

در روستای هورامان کجا بمانیم؟

اگر قصد بازدید یک‌روزه از روستای پلکانی هورامان را دارید، نیازی به اقامت و شب‌مانی نیست و می‌توانید به سنندج و دیگر شهرهای اطراف بروید. اما اگر قصد شب‌مانی را دارید، تعدادی از خانه‌های روستایی به این منظور آماده شده‌اند و می‌توانید از آنها استفاده کنید. به این منظور بهتر است پیش از سفر از طریق سایت‌های رزرواسیون اقامتگاه‌های بوم‌گردی نسبت به رزرو اقامتگاه مورد نظر خود اقدام کنید. همچنین در فصول مناسب می‌توانید در اطراف روستا چادر زده و شب را در چادر سپری کنید.

البته اگر ترجیحتان اقامت در هتل باشد، داخل اورامان هم هتل هست امّا اگر انتخابتان هتل‌های باکیفیت‌تر است، با طی مسافتی تا سنندج، می‌توانید از هتل‌های مجهزتری استفاده کنید. البته اگر قصدتان بازدید از روستاهای مختلف منطقه اورامان کردستان باشد، نگرانی بابت اقامت ندارید زیرا این منطقه به دلیل رفت و آمد گردشگران، اقامتگاه‌های خوبی دارد.

جمع‌بندی

هورامان از روستاهای هدف گردشگری ایران در استان کردستان است. این روستای تاریخی در رده روستاهای پلکانی ایران قرار می‌گیرد. هورامان در 63 کیلومتری جنوب شهر مریوان قرار دارد و بخشی از منظر فرهنگی هورامانات است که در سال 2021 میلادی به ثبت جهانی رسید. اما اهمیت این روستا بیش از ساختار پلکانی آن به مراسم باشکوه پیرشالیار مربوط می‌شود که مراسم اصلی آن هرساله در نیمه بهمن ماه در این روستا برگزار می‌شود. بهترین زمان سفر به روستای هورامان کردستان که برخی آن را اورامان نیز می‌نامند، فصل بهار به ویژه اردیبهشت ماه است. زمستان اگرچه سرد است، اما می‌تواند فرصت مناسبی برای سفر به این روستا و شرکت در مراسم آیینی پیرشالیار باشد. اگر تجربه سفر به اورامان کردستان را دارید، خوشحال می‌شویم نظرتان را با ما و سایر کاربران به اشتراک بگذارید.

 

 تألیف: تیم نویسندگان لست سکند