قدیمی‌ترین و طولانی‌ترین قنات جهان به نام «قنات زارچ» در استان یزد واقع شده است. طول این قنات 100 کیلومتر و تعداد چاه‌های آن 2115 حلقه میباشد. قدمت این قنات بیش از 3 هزار سال است.
تعدادی از میله‌های این قنات در محل مسجد جامع یزد واقع شده که نشان می‌دهد قبل از ورود اسلام نیز این قنات وجود داشته است و مسجد جامع در حریم قنات ساخته شده است. این میله‌ها برای پر کردن آب انبار وسیع زیر مسجد بوده است تا نمازگزاران بتوانند از طریق پایاب برای وضو گرفتن از آب قنات استفاده کنند. این پایاب هنوز هم قابل استفاده است.
یکی از ویژگیهای جالب قنات، مقطع مربعی آن است. دیگر قنات‌ها مقطعی بیضوی یا دایره‌وار دارند. این ویژگی نشان می‌دهد که قدمت این قنات به زمان زرتشتیان برمی‌گردد. تا نیم قرن پیش نیز آبدهی قنات زارچ بیش از 150 لیتر در ثانیه بود اما به دلیل حفر بی رویه‌ی چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در حریم آب قنات، آبدهی آن به شدت کاهش یافته است.
مظهر این قنات در شهر زارچ واقع شده و دارای سه شاخه یا تونل زیر زمینی جدا از هم است که تونل‌های آن؛ شیرین، شور و ابراهیم خویدکی نام دارد. البته دو شاخه‌‌ی شيرين و ابراهيم خويدكی، شاخه‌های خشك شده قنات زارچ هستند و هم اكنون تنها شاخه شور به طول 72 كيلومتر آبدهی دارد كه آبدهی اين شاخه در بالا‌دست قنات 60 ليتر در ثانيه بوده اما در مظهر قنات 28 ليتر در ثانيه است.
در چهلمین اجلاس میراث جهانی یونسکو که در ژوئیه ۲۰۱۶ و در استانبول برگزار شد، یازده قنات ایرانی به عنوان بیستمین اثر ایران بر اساس دو معیار از ۶ معیار فرهنگی کمیته میراث جهانی در فهرستش قرار گرفت. این معیارها شامل گواهی بی‌همتا یا دست‌کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی و نمونه‌ای برجسته در معماری یا تکنولوژی که مرحله مهمی از تاریخ بشر را نشان دهد است. پرونده‌ی ۱۱ قنات ایرانی با داشتن تکنولوژی متفاوت و با قدمت بیش از 2000 تا 2500 سال به یونسکو جهت ثبت جهانی ارائه شد و پس از بررسی و تأیید کارشناسان یونسکو این پرونده ثبت و در فهرست آثار جهانی قرار گرفت. یازده قناتی که ثبت جهانی شده‌اند، هرکدام به لحاظ قدمت، نوع معماری، عمق، طول و مشخصاتی از این دست، منحصر به فرد و بی‌نظیر هستند. در این میان قنات زارچ با عنوان طولانی‌ترین قنات ایران در فهرست جهانی به ثبت رسید.
تصاویر بازدید مسئول یونسکو از بافت تاریخی یزد و قنات زارچ
با كاهش ميزان آبدهی قنات، فاضلاب و آلودگی‌های آب قنات هم خود را آشكار كرده است. البته توسعه‌ی شهر يزد طی چند قرن گذشته، ساختمان سازی در حريم قنات، ريزشي بودن سقف و ديواره مجرای قنات و ميله چاه‌ها، نشست فاضلاب ها به درون قنات وقرار دادن لوله های فاضلاب در برخی مناطق در دالان قنات مشکلات بسياری را برای اين قنات کهن به وجودآورده است و در نهایت به مرگ خاموش آن منجر شد.
منبع: ویکی پدیا، سیری در ایران، پایگاه خبری یزدآوا
