کاخ ساسانی یا به روایتی دیگر کاخ سروستان، در استان فارس و در ۹ کیلومتری جنوب شهر سروستان در شهرستان سروستان و در دشتی وسیع در مسیر روستای نظرآباد واقع شده است. کاخ ساسانی یکی از قدیمی‌ترین گنبدهای آجری کشور را در خود جای داده است و نسبت به دیگر بناهای این دوره از معماری و طرح‌های پیچیده و کامل‌تری برخوردار است.
در تقسیمات اقلیم‌های ایران، سروستان در بین منطقه‌ی گرم و خشک، گرم و مرطوب و منطقه‌ی سرد قرارگرفته است. کاخ ساسانی نزدیک به لبه‌ی جنوب شرقی دشت پهناور سروستان و در مجاورت کوه نظرآباد، کوه میان جنگل، کوه سیاه و چشمه‌ی آب تزنگ واقع شده است. براساس پژوهش‌های به عمل آمده توسط پایگاه میراث سروستان، بیش از 50 اثر اعم از غار، پناهگاه طبیعی، تپه، محوطه، ابنیه، شهر و تاسیسات زیر بنایی در این منطقه بررسی و شناسایی شده است.
از شاخص ترین این آثار می توان به مجموعه‌ی کاخ سروستان، قلعه‌ی برزو، آرامگاه شیخ یوسف سروستانی، قلعه‌ی گبری، پیررباط، خرف خانه و شهر تاریخی پیربیابان و شهر براته اشاره کرد. قدمت این مجموعه از آثار از دوران‌های میان‌سنگی و نوسنگی تا دوران اسلامی است. مجموعه‌ی کاخ سروستان، شکارگاهی بوده که در قرن پنجم میلادی در دوره‌ی ساسانی و در زمانی که آرامشی نسبی بر مملکت حکمفرما بوده است، بنا شده است. عناصر سازنده‌ی این مجموعه، کاخ(کوشک)، باغ، پرستشگاه، اقامتگاه زیستی، کانال آب، آبگیر مصنوعی و حصار مستطیل پیرامون بنا بوده است که به واسطه‌ی حضور دیوارها یا پرچین‌هایی در فضای درون مجموعه، از هم متمایز بوده‌اند.
به نظر می‌رسد این بنا که از باشکوه‌ترین بناهای ساسانی است، جنبه‌ی تقدس هم داشته است. نمای اصلی بنا در ضلع جنوبی قرار دارد که شامل یک ایوان مرکزی و دو ایوان کوچکتر در دو طرف است. ایوان مرکزی به تالار اصلی و پس از آن به چهار حیاط متصل میشود و دیوار جنوبی تالار مرکزی به یک ایوان جانبی خارجی راه می‌یابد. ایوانی که در سمت شمال کاخ واقع است، بوسیله‌ی چند پله به محوطه‌ی بیرون کاخ مربوط میشود، اما ایوان بزرگ شرقی به تالار مرکزی و قسمت‌های دیگر بنا ارتباط دارد و در دو طرف این بنا دو اتاق باریک با طاق گهواره‌ای قرار دارد که مقابل هم قرار گرفته‌اند. استفاده از فیلپوش برای قرار گرفتن گنبدها روی بنا به وضوح دیده میشود.
برای مدت‌ها تصور می‌کردند که قدمت کاخ ساسانی سروستانی به دوره‌ی هخامنشی باز می‌گردد، اما در حدود سال ۱۹۱۰ میلادی، «ارنست امیل هرتسفلد» (باستان‌شناس و ایران شناس آلمانی) باتوجه به شواهدی از تاریخ طبری، قدمت آن را برای زمان پادشاهی بهرام پنجم ساسانی ذکر کرد. البته هنوز با قاطعیت مشخص نیست که تاریخ بنا به کدام دوره می‌رسد، اما اغلب باستان‌شناسان حدس هرتسفلد را درست می‌دانند.
این بنا در تاریخ ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ به شماره ۲۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. با کمال تاسف امروزه رسیدگی چندانی به کاخ ساسانی نمی‌شود و مورد بی‌توجهی مسئولان مربوطه قرار گرفته که همین موضوع آن را به شدت در معرض نم‌زدگی و نابودی قرار داده است. امید است که هرچه زودتر به وضعیت این بنای ارزشمند رسیدگی شود و از بازدیدکنندگان گرامی هم تقاضا داریم که در حفظ این بنا کوشا بوده و آسیبی به آن نرسانند.
