مراسم زار عنوان یکی از قدیمی‌ترین مراسم موجود در جنوب کشور است که بیشتر در استان هرمزگان و جزیره قشم رواج دارد. اما از آنجا که این مراسم قوانین مخصوص به خود را دارد و هر کسی نمی‌تواند وارد آن شود، برای گردشگران و کسانی که می‌خواهند در این مراسم حضور پیدا کنند، به صورت نمادین برگزار میشود.
گاهی در مدت کوتاه و گاهی به صورت یک مراسم مفصل. درباره این مراسم افراد مختلف نظرات متعددی دارند. برخی آن را باور ندارند و برخی دیگر به آن معتقدند.
گفته میشود که سیاه‌پوستان آفریقایی که به عنوان مهاجر به جزیره خارک آمده بودند؛ آغازگر مراسم زار بوده‌اند. مراسم با لحن موسیقی و ساز و اعتقادات سیاه‌پوستان و باورهای ساکنان جزیره در هم آمیخته است. چند سالی‌ست این مراسم، از جذابیت‌های تور قشم محسوب میشود.
زار روی پرده سینما
درباره این مراسم که معمولاً در شهرهای نزدیک به دریا برگزار میشود؛ فیلم‌های مختلفی نیز ساخته شده است یکی از این فیلم‌ها با نام «باد جن» را ناصر تقوایی درسال ۱۳۴8 ساخته است. این فیلم به ریشه‌یابی مراسم زار در بندر لنگه می‌پردازد و به صورت سیاه و سفید فیلمبرداری شده است. مقالات و گزارش‌های مختلفی نیز درباره آن به انتشار درآمده است. یکی از مهمترین و مفصل‌ترین کتاب‌ها درباره زار، کتاب اهل هوا نوشته غلامحسین ساعدی است که در این گزارش، مراسم زار از نگاه ساعدی معرفی میشود. مراسم زار نه تنها دارای آئین‌های مخصوص به خود است بلکه قوانین سختگیرانه‌ای نیز دارد و معمولاً با آواز و موسیقی همراه است.
زار از کجا آمده است و به کجا می‌رود؟
در واقع آداب و رسوم مردم نواحی جنوب کشور به دلیل مجاورت با دریا و تماس ناچیز با داخل فلات ایران با آداب و رسوم دیگر نقاط ایران، شباهت کمی دارد و شاید به همین دلیل باشد که در نظر ما شگفت‌انگیز و خارق‌العاده جلوه می‌کند.
از جمله این آداب و رسوم انواع رقص‌هایی است که ظاهراً برای دفع بعضی بادها و درمان شفای بیماران سودمند است.
گویا عقاید مربوط به بادهای زار از راه حبشه در سرزمین‌های اسلام راه یافته است و عقایدی مشابه آنچه در ایران وجود دارد، در مصر و حجاز و عمان نیز تحت عنوان زار دیده میشود. مسلمانان و مسیحیان حبشه معتقدند که زار از جمله ارواح خبیثی است که در رودها و چشمه‌ها به سر می‌برند و گاهی در کالبد آدم‌ها ظاهر می‌شوند.
بنابراین برخی مراسم، این ارواح یا بادها را مجبور به ترک از کالبد انسان می‌کند. این عمل با رقص و صدای طبل‌های کوچک و بزرگ انجام میشود. در کشور سومالی نیز این رسم، «سار» نام دارد.
اهل هوا معمولاً کسانی هستند که گرفتار این روح‌ها شده و به اصطلاح هوایی شده‌اند. مریض می‌شوند و راهی برای درمان آنها نیز وجود ندارد. به همین دلیل برای رهایی از درد و رنج باد، باید نزد بابا یا ماما زار رفت.
مامازارها و بابازارها معمولاً از نژاد آفریقایی‌ها هستند. بادها هم، هندی و آفریقایی و فارسی هستند. حتی نوع دهل و طبل‌ها هم آفریقایی است.
خطرناک ترین بادها
زار خطرناک‌ترین و شایع‌ترین بادهاست. بیشتر مبتلایان اهل هوا گرفتار این باد هستند. زار مثل هر باد دیگری به صورت یک جن وارد بدن شخص مبتلا میشود. بنابراین همیشه به هر ترتیبی که شده ابتدا باید جن را از تن بیمار بیرون کرد. این مراسم همان مراسمی است که برای خلاص کردن یک آدم از شر یک جن ترتیب می‌دهند.
وقتی بابا یا ماما احتمال دهد که شخص، مبتلا به یکی از زارها شده، او را به مدت هفت روز در حجاب و دور از چشم دیگران نگه می‌دارند. ابتدا بدن او را می‌شویند و به مدت هفت روز مانع می‌شوند که بیمار، زن، سگ و مرغ ببیند. در این مدت چشم هیچ زن، محرم و نامحرمی نباید به روی وی بیفتد. اگر شخص مبتلا زن باشد، او را از جلو چشم مردها دور می‌کنند.
قبل از شروع مجلس، سفره مفصلی پهن می‌کنند که در آن غذا، گیاهان معطر، میوه‌های کنار و خرما و گوشت و قربانی وجود دارد. این مجلس قوانین خود را دارد؛ به عنوان مثال، کسی نباید بلند حرف بزند، هر کسی که وارد مجلس زار میشود کفش‌هایش را بیرون مجلس می‌کند. بدون سلام گفتن در ردیف و جرگه اهل هوا می‌نشیند. اگر کسی خلاف آن انجام دهد، حد به رویش می‌افتد. حدی که بابا یا ماما زار تعیین می‌کند.
در ایران بیشتر اشعار به زبان عربی است و معمولا در تور جنوب می‌توانید آن را ببینید. اما در سواحل آفریقا به زبان سواحلی این آواز و اشعار را می‌خوانند. تمام اهل هوا به صورت حلقه‌ای دور هم می‌نشینند.
مراسمی که برای بیمار برگزار می‌کنند را مجلس بازی می‌گویند. اگر بیمار از این مراسم جان سالم به در برد و بادش زیر شود، به جرگه اهل هوا خواهد پیوست. اهل هوا به کسانی می‌گویند که حداقل یک بار دچار باد شده باشند و مجلس بازی با حضور و همراهی آنها و به هدایت و رهبری بابا یا ماما برگزار میشود و به کسی هم که باد او ار تسخیر می‌کند، مرکب باد می‌گویند.
تألیف: لست‌سکند
