در مطلب قبلی که درباره مراسم چهارشنبه‌سوری بود، بعضی از آیین‌های متداولی که در بیشتر مناطق ایران اجرا میشده را مطرح کردیم. در این مطلب قصد داریم سراغ مراسمی برویم که گفته شده در شهرهای ایران با توجه به فرهنگشان برگزار میشود. البته ممکن است بعضی از این آیین‌ها به صورت همزمان در شهرهای مختلف ایران هم انجام شود، امّا معیار آن شهری است که در منابع بیشتر از آن یاد شده.
پس با هم، سری به آداب و رسوم چهارشنبه‌سوری در شهرهای ایران می‌اندازیم. این مراسم ممکن است دیگر اجرا نشود، اما همچنان در حافظه مردمان وجود دارد یا در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده‌اند.
شار بازی، اردبیل
یکی از این آئین‌ها، «شاربازی» یا پرتاب شال‌های آتشین به آسمان است. این رسم در میان برخی از روستاهای استان اردبیل رایج بوده است. جوانان روستا در غروب سه‌شنبه آخر سال، تعداد زیادی «شار» را در تاریکی آسمان می‌گرداندند. گلوله‌های آتش به اطراف پخش و سریع خاموش می‌شد، اما گرداندن توپ آتشین در فضای تاریک شب، جلوه زیبایی داشت که مردم روستا را در کنار هم برای دیدن آن جمع می‌کرد.
مشابه این رسم در برخی از مناطق شهر تبریز و در روستاها هنوز پابرجاست و مانند هر شهر و دیار دیگری مردم در آن شب غذایی که بیشتر دوست داشته‌اند را می‌خورند.
شال‌اندازی
آیین شال‌اندازی یکی دیگر از رسوم چهارشنبه سوری است که در بیشتر روستاها و شهرها رواج داشته و تاکنون نیز اعتبار خود را در شهرها و روستاهای همدان، زنجان، اراک و برخی نقاط دیگر حفظ کرده‌است. جوانان چندین دستمال حریر و ابریشمی را به یکدیگر گره می‌زدند، با آن طنابی بلند درست می‌کردند و از راه پلکان خانه‌ها یا از روی دیوار، آن را از روزنه دودکش وارد خانه می‌کردند و یک سر آن را خود در بالای بام در دست می‌گرفتند، آنگاه با چند سرفه بلند صاحبخانه را متوجه ورودشان می‌ساختند. صاحبخانه‌ها که منتظر آویختن چنین شال‌هایی هستند، به محض مشاهده شال، در گوشه شال آجیل، شکلات یا پول قرار می‌دادند و آن را گره می‌زدند و با یک تکان ملایم اعلام می‌کردند که هدیه آماده است. شال‌انداز شال را بالا می‌کشید.
آنچه داخل شال قرار داشت به نوعی فال بود. برای نمونه اگر داخل شال، شیرینی بوده، شیرینی نشانه شیرین کامی و شادمانی بوده است یا اگر داخل شال انار قرار می‌دادند، نشانه‌ی کثرت اولاد بوده است. گردو نشانه‌ی طول عمر، بادام و فندق نشانه‌ی بردباری بوده است. اما اگر سکه نقره قرار داشت، به معنی سپیدبختی بوده است. زیرا در برخی نقاط این مراسم به نوعی خواستگاری غیر مستقیم هم محسوب میشده و در این مراسم پسری که قصد داشت با دختری ازدواج کند با این روش پاسخ خود را از دختر می‌گرفت.
مراسم شیراز
اَفروختن آتش در معابر و خانه‌ها، فال‌گوشی، اسپند دود کردن، نمک گرد سر گرداندن از جمله آیین‌های جشن چهارشنبه سوری در شیراز بوده است. هنگام اسفند دودکردن و نمک گرداندن، سرودهای مخصوصی وجود دارد که زنان می‌خوانند. در گذشته قلمرو چهارشنبه سوری در شیراز صحن بقعه حضرت شاه چراغ (ع) بوده است.
همچنین شیرازی‌ها برای گشودن بخت دختران در شب چهارشنبه‌سوری به آرامگاه سعدیه می‌رفتند و از آب استخر آن، روی دختران می‌ریختند. زنان نیز با ریختن این آب به روی خود، معتقد بودند که مهرشان در دل شوهر بیشتر میشود.
شهرهای کُردنشین
در شهرهای کردنشین ایران، عصر چهارشنبه سوری آتش در کوه‌ها افروخته میشود و دور آتش حلقه زده و دست به دست هم با خواندن آوازها و سرودهای ملی و باستانی خود، رقص کردی را اجرا می‌کنند و این روز را به رسم نیاکان خود پاس می‌دارند.
مراسم تبریز
آتش‌بازی و گره‌گشایی از قدیم معمول بوده‌است. آتش افروختن در این اواخر متداول شده‌است. در گذشته به جای آتش افروختن و پریدن از روی آن، صبح روز چهارشنبه کودکان و جوانان از روی آب روان پریده و جمله «آتیل ماتیل چرشنبه بختیم آچیل چرشنبه» را می‌گفته‌اند.
آجیل و میوه خشک از ضروریات است و خوردن آن ترک نمی‌شود، و اگر دوست یا مهمان و تازه‌واردی داشته باشند، حتماً شب چهارشنبه‌سوری آجیل خام و میوه خشک برای او نیز می‌فرستاده‌اند.
مراسم خراسان
در خراسان و شهر مشهد، مردم در قدیم در شب چهارشنبه سوری هیزم آتش می‌زنند. نام این هیزم‌ها عبارت است از چرخه، خار و اسپند. اسپند دود کردن یا اسپند (اسفنج) به داخل آتش ریختن، از آداب مردم خراسان در تمام جشن‌ها و مناسبت‌ها است. در داخل آتش، اسپند نمک نیز می‌ریزند که حالت ترقه و انفجار دارد.
رشته پلوی تهرانی‌ها
برخی از افراد هم بر این باور هستند که شب چهارشنبه‌سوری باید غذای مخصوصی خورد؛ مثل تهرانی‌ها که رشته پلو می‌خوردند و هنوز هم خیلی از تهرانی‌های قدیم این غذا را با باور باز شدن رشته‌های کور زندگی، تهیه می‌کنند.
در هر حال شب چهارشنبه‌سوری، آمادگی یا استقبال از نوروز و فصل بهار بوده است؛ پس باید قبل از نوروز یک جشن استقبال برگزار میشده است. به همین دلیل در بسیاری از شهرها و روستاها این روز، جزو ایام خاص قبل از تحویل سال نو بوده است.
تهدید درخت در گیلان
گیلانی‌ها یک رسم جالب دارند. در روز چهارشنبه‌سوری تبر به دست می‌گیرند تا درختی که بار نمی‌دهد را قطع کنند اما پای درخت که می‌رسند، با وساطت یک نفر، دست از کار می کشند این اقدام با آوازخوانی همراه است و امید داشته‌اند که با این کار سال آینده درخت بارور شود.
آنها در روز، دختران مجرد خانه را نیز با جارو بیرون می‌زنند با این باور که سال بعد بختش باز شود. همچنین در شب چهارشنبه سوری، اگر گلاب داشته باشند به صورت می‌ریزند، شمعی روشن می‌کنند و شیرینی می‌خورند.
منبر مسجد جامع
بعضی از شهرها، در این شب زنان برای برآورده شدن حاجاتشان زیر منبر مسجد جامع شهر دعا می‌خواندند و حلوا و آش می‌پختند.
خیلی از این مراسم اکنون یا برگزار نمی‌شوند یا حفظ آنها محدود به توضیحی در قالب پرونده ثبتی میراث ناملموس شده است. در بهترین حالت اگر جشنواره‌ای یا کنفرانسی در این باره برگزار شود، توضیحی درباره این مراسم داده میشود.
چون اکنون چهارشنبه سوری که ایرانی‌ها از آن به عنوان جشن یاد می‌کردند، این روزها به دردسری برای خانواده‌ها تبدیل شده است شاید چون فرهنگ قدیمی این روز از یاد نسل جوان رفته است. چه بهتر بود مردم به خصوص جوانان و نوجوانان با برپایی چنین جشن‌هایی و احیای این آداب و رسوم، سرگرم می‌شدند نه با ترقه زدن و نارنجک پرت کردن!
اگر در محله و شهر شما، آیینی در چهارشنبه سوری اجرا میشود، برایمان بنویسید.
تآلیف: لست سکند
