کاشی‌کاری‌های تکیه معاون‌الملک کرمانشاه و دنیایی از داستان‌

احتمالا شما هم با دیدن این کاشی‌کاری‌های رنگارنگ و زیبا تعجب کرده‌اید که این بنای پر آب و رنگ کجاست؟ این بنای هنرمندانه و پر قصه، جایی در بافت قدیمی کرمانشاه قرار دارد که امروز می‌خواهیم به کاشی‌های پر داستانش بپردازیم.

تکیه معاون الملک را به نمادی از یکی شدن هنر و مذهب می‌دانند. بنایی که نامش را از سازنده‌اش گرفته و در شهر کرمانشاه قرار دارد. قدمت این تکیه به دوره قاجاریه برمی‌گردد و معماری زیبای آن هر بیننده‌ای را به شگفتی می‌آورد. بنا 6 متر پایین‌تر از سطح خیابان ساخته شده و 3 بخش مجزا دارد. بخش اول حسینیه، بخش دوم زینبیه و بخش سوم عباسیه نام دارد.

حسینیه یک صحن بزرگ با حجره‌های دو طبقه و کاشی‌کاری‌های نفیس است. این بخش به طاق‌های هلالی‌اش مشهور است. کاشی‌کاری‌های حسینیه شامل نقوش مذهبی، حماسی و الهه‌هایی است که طاق بستان را به یاد ما می‌آورند. هنگام مرمت این بخش، مشخص شد که قبلا آیینه‌کاری‌هایی هم وجود داشته که با کاشی‌ پوشانده شده است. البته سقفی گنبدی هم داشته که در جریانات مشروطه‌خواهی فروریخته است.

بخش دیگر تکیه، زینبیه است. زینبیه فضایی مسقف و حجره‌دار است که طبقه بالای آن به بانوان تعلق داشته. تابلوها و کاشی‌های این منطقه به نسبت سایر مناطق، سالم‌تر هستند. عباسیه هم صحن وسیعی است که در یک سمت فضایی دو طبقه دارد و در سمت دیگر یک ایوان دو ستونی. درست مانند باقی فضاهای تکیه، پر از کاشی‌کاری است.

معین‌الملک در سال 1313 هجری قمری به دست حسین خان معینی معروف به معین‌الرعایا ساخته شد و در سال 1327 مخالفان او، بنا را به توپ بستند و بخش‌های بسیاری از بنا تخریب شد. پس از فروکش کردن ناآرامی‌ها برادران معینی بنا را بازسازی کردند و بعد از مرگ معین‌الرعایا، حسن خان معاون الملک بنا را از بازماندگان برادرش خریداری کرد. در سال 1347هجری قمری، این ملک وقف عزاداری ائمه شد و بیست نسخه از وقفنامه آن میان بزرگان کرمانشاه پخش شد.

تکیه معاون‌الملک، یک اثر تاریخی بی‌نظیر است و بخشی از مهم‌ترین اتفاقات تاریخی کشور بوده. در این مطلب می‌خواهیم به زیبایی کاشی‌کاری‌های این بنا بپردازیم.

کاشی‌کاری‌های قاجاری

کاشی‌کاری در دوره قاجار، ادامه هنری است که در دوره صفویه شکل گرفت. هر چند که هنر کاشی‌کاری قاجار هیچوقت نتوانست به کیفیت کاشی‌های صفوی برسد، اما در دوران قاجار، بیش از هر دوره دیگر، کاشی‌کاری جنبه کاربردی پیدا کرد و دیگر محدود به بناهایی مانند مسجد نبود. در این دوران کاشی‌کاران زیرشاخه‌ای از نقاشان و زیرنظر نقاشان دربار بودند. درنتیجه، هر اتفاقی که در نقاشی رخ می‌داد در اندک زمانی در کاشی‌کاری هم تکرار می‌شد.

کاشی‌کاری‌های تکیه معاون الملک از نظر تکنیک ساخت، هفت رنگ هستند، از رنگ صورتی برای پیکرها و صورت استفاده شده و رنگ‌های قرمز، زرد، نارنجی روشن و سفید غالب شد. البته نباید تأثیر معماری باروک و روکوکوی غرب را در شکل جدید کاشی‌کاری نادیده گرفت. تصویرنگاری‌های قاجاری و چهره‌هایی که کشیده شدند، با جهان‌بینی ایرانی تفاوت بسیار داشت. در این دوره شاهد قرار گرفتن چهره‌های پادشاهان، کنار قهرمانان و پادشاهان اساطیری هستیم که حس ملی‌گرایانه‌ای را بر می‌انگیخت و به شاهان اقتدار و مشروعیت بیشتر می‌داد.

چهره‌ها در کاشی‌های تکیه معاون الملک

یکی از موضوعات اصلی که در این کاشی‌کاری‌ها می‌بینیم، تصاویر تک چهره‌ افراد است که شامل، پادشاهان باستانی و اسطوره‌ای و رجال بزرگ سیاسی و مذهبی است. کاشی‌هایی که گاه سال ساخت را هم نشان می‌دهند. در بررسی کاشی‌های چهره‌ متوجه می‌شویم که:

1. تکمیل آنها حداقل سه سال زمان برده است؛

2. چهره‌ها از شماره 1 تا 109 شماره‌گذاری شده‌اند که احتمالا به تبعیت از منبعی که نقاشی‌ها از روی آن کشیده شدند، روی کاشی قرار گرفته است.

در برخی از منابع می‌خوانیم کاشی‌کاران منابع یکسانی برای این فن داشته‌اند. مثلا کتاب نامه خسروان که به جلال‌الدین میرزا فرزند فتحعلی‌شاه نسبت داده شده را یکی از این منابع می‌دانند.

دیوارنگاری در کاشی‌های معاون الملک

هنرمندان قاجاری برای خلق دیوارنگاره‌ها از هنرمندان باستانی و آنچه در مکان‌هایی مانند تخت‌جمشید دیده می‌شود الهام گرفته‌اند. مثلا هر دو گروه به ترکیب‌بندی متقارن تکیه کرده‌اند، به صحنه‌های جنگ و نبرد پرداخته‌اند و از رنگ‌های تخت و خطوط استفاده کرده‌اند. در هنر هر دو گروه هنرمند، تاکیدی بر روح ایرانی وجود دارد و فقط در جزئیات با هم تفاوت دارند. یکی از منابع اصلی برای خلق این دیوارنگاره‌ها، کتاب آثارالعجم نوشته فرصت‌الدوله شیرازی است.

از زمان قاجار، شاهد برگشتی دوباره به زندگی شاهانه و تجملاتی اساطیری و باستانی هستیم. شاهان قاجار، به خصوص فتحعلی‌شاه به شدت به دنبال این بود که حداقل از نظر ظاهری، عظمت پادشاهی خود را مانند پادشاهان باستانی ایران کند. در این دیوارنگاره‌ها تصاویری از ایل و تبار پادشاهان قاجار هم می‌بینیم و البته آیین‌ها و تشریفات ویژه‌ای که پادشاهان برگزار می‌کردند یا در آن حضور داشتند.

مصورسازی داستان‌ها و اشعار

گروهی دیگر از کاشی‌های تکیه معاون الملک، روایت تصویری از داستان‌های شفاهیِ فرهنگ عامه است که شامل داستان‌های کتاب‌هایی همچون طوفان‌البکا، حمله حیدری، مختارنامه و دیوان جودی است. نقاشی‌های حماسی که درست نقطه اوج داستان را به بیننده نشان می‌دادند. به‌علاوه، از آنجایی که بنا کاربری مذهبی داشته، طبیعی است که تصاویر از داستان‌های مذهبی یا مراسم‌ مذهبی هم در آن انعکاس یافته باشد. دسته دیگر این نوع تصاویر، شامل داستان‌سرایی درباره پادشاهان می‌شود. نقاشی‌های تکیه معاون‌الملک از کتاب‌های سنگی الهام گرفته شده است در هر دوی این آثار علاقه به روایت داستانی حماسی دیده می‌شود، هر دو گروه نقطه اوج داستان را روایت می‌کنند، هر دو درون‌مایه‌ای مذهبی دارند و مخاطبان آنها یکی است.

نقوش الهام گرفته شده از غرب

تأثیر فرهنگ غرب از زمان پادشاهی قاجار با وضوح بیشتری دیده می‌شود. در تصاویری که از هنر غرب الهام گرفته شده، پیکره‌ها موضوع اصلی می‌شود و فضاسازی معنوی و غیرواقعی با فضاهای واقعی از طبیعت و مکان‌های مختلف جایگزین می‌شود. در تکیه معاون‌الملک، این تاثیرپذیری در تصاویر کلیساها دیده می‌شود. تصاویر غربی استفاده شده در این تکیه با خود تکیه هماهنگی دارد چرا که تکیه و کلیسا هر دو درون‌مایه مذهبی دارند، مکان‌های عمومی هستند و برای شرح روایت تصویر، احتیاج به کلمات و نوشته‌ها است. از نظر رنگ هم این تأثیرپذیری مشخص است؛ چرا که تا پیش از این رنگ‌های سرد و متمایل به آبی استفاده میشد امّا با الهام از هنر غربی، رنگ‌های گرم و به خصوص صورتی، به تزیینات معماری ایرانی اضافه شد.

معاون‌الملک و تصاویر مذهبی

کاشی‌کاری‌های معاون‌الملک تا حدی زمینه‌های سیاسی و اجتماعی هم دارند. مثلا واقعه کربلا همیشه برای مردم ایران مهم بوده و این اهمیت در کاشی‌کاری‌های معاون‌الملک منعکس شده است. داستان کربلا در نقوش این کاشی‌کاری‌ها به خوبی و قدم به قدم به تصویر کشیده شده است. دیوارنگاره‌‌ها‌ی دیگری وجود دارد که حضرت سلیمان، جنگ حضرت ابوالفضل و حکایت غدیر خم را نشان می‌دهند. نقاش با بزرگتر کشیدن تصویر ائمه سعی داشته جایگاه والای آنها را نشان دهد.

تصاویر عامیانه و روزمره

تصاویر عامیانه، معمولا زینت‌هایی برای آراستن محیط هستند. انگار که لحظه‌ای از زندگی مردم به تصویر کشیده شده باشد. این کاشی‌ها به نوعی زندگی روزمره و عامیانه مردم توجه کرده و آن را مهم نشان می‌دادند. تلاشی برای اینکه به زبانی قابل فهم مهارت، آرمان‌ها، ثروت و دانش را برای مردم شرح دهند.

حیوانات و نقوش هندسی

جدا از تمام مفاهیمی که باید به مخاطب منتقل می‌شده، کاشی‌کاری هدفی زیبایی‌شناسانه هم دارد. استفاده از نقوش گیاهی، حیوانات و نقوش هندسی به هنرمند این امکان را می‌داده که تصاویر زیبایی بیافریند. از تمام نقوش استفاده شده، شاید گل و مرغ، از همه معروف‌تر باشد.

کلام آخر

تصاویری که در تکیه معاون‌الملک می‌بینید، ترکیبی از چندین مفهوم و تکنیک است که همگی با هم درآمیخته‌اند تا یکی از زیباترین بناهای ایران را به وجود بیاورند. بنایی که به پشتوانه اعتقاد مردم و اهمیتی که به آن داده شده، تا امروز سرپا باقی مانده، حتی وقتی مورد هجوم و حملات مختلف قرار گرفته است.

 بنابراین، این بنا از آن آثاری است که هنگام بازدید از آن، باید به جزییاتش دقت کنید.

تالیف: لست سکند