ممکن است این روزها که اخبار شرایط دردناک خوزستان داغ است، نام هورالعظیم را از خبرگزاری‌های شنیده باشید. تالابی در خوزستان که بسیار ارزشمند است و این روزها وضعیت نگران کننده‌ای دارد. با توجه به اهمیّت این تالاب، در این متن می‌خواهیم با تالاب هورالعظیم آشنا شویم و آنچه درباره این تالاب مهم است را بشناسیم و علت اهمیتش برای خوزستان و ایران را بررسی کنیم.
پیش از این از تالاب‌های بین‌المللی ایران گفتیم و اینکه چرا تالاب‌ها در اکوسیستم منطقه مهم هستند و باید به آنها توجه شود. حال لازم است تالاب‌های مهم و حیاتی ایران را به صورت مجزا بررسی کنیم.
درباره تالاب هوالعظیم
تالاب هورالعظیم از تالاب‌های دائمی و پرآب ایران محسوب میشده که از نامش هم پیداست زیرا هور العظیم به معنی تالاب بزرگ است. این تالاب، خط مرز زمینی ایران و عراق را تشکیل می‌دهد. تالاب هورالعظیم 450 هزار هکتار وسعت دارد که یک سوم آن در خاک ایران به نام «هور العظیم» و باقی آن در خاک عراق به نام «هور الهویزه» قرار دارد. یعنی سهم ایران حدود 125 هزار هکتار است. گرچه در حال حاضر به خاطر احداث خاکریز‌ها و جاده‌ها در منطقه، سطح آب آن به شدت پایین آمده امّا در گذشته این تالاب بسیار پرآب بوده است.
اگر بخواهیم دقیق‌تر موقعیت هورالعظیم را بررسی کنیم، این تالاب در جنوب غربی کشور و غرب استان خوزستان قرار گرفته است در منطقه مرزی دشت آزادگان.
حفاظت رسمی این تالاب به دلیل ارزشی که دارد از 23 آذر 1389 به صورت رسمی آغاز شد و به عنوان پناهگاه حیات وحش درآمد و در 4 مرداد 1390 به عنوان منطقه محافظت شده هورالعظیم معرفی شد.
تالاب هورالعظیم چگونه ایجاد شده است؟
سال‌ها طول می‌کشد تا طبیعت به مرور باعث شکل‌گیری یک پدیده شود، زیرا به مرور و آهسته آهسته شکل میگیرد. به نظر می‌رسد که این تالاب در نتیجه پیوندی که بین آب‌های رودخانه کرخه و دجله به وجود آمده، ایجاد شده است. همچنین نفوذ آب‌های خلیج فارس هم در این منطقه موثر بوده که پس از گذشت سال‌ها، با عق نشینی خلیج فارس اسن دو منطقه از هم تفکیک شده‌اند.
با توجه به این پیشینه، متوجه می‌شویم که تالاب هورالعظیم به وسیله رودخانه کرخه و انشعاباتش در خاک ایران و همچنین بخشهای عظیمی از انشعابات دجله در خاک عراق و ریزش‌های جوی تغذیه میشود.
ارزش زیستگاهی تالاب هورالعظیم
حالا با شناخت کلی که از این تالاب پیدا کردیم می‌خواهیم ببینیم چرا این تالاب انقدر اهمیت پیدا کرده و برای اکوسیستم خوزستان حیاتی است. با توجه به اینکه بررسی تخصصی این مسئله نیاز به اطلاعات تخصصی پایه‌ای دارد، سعی کردیم به صورت کلی و ساده این موضوع را در این بخش مطرح کنیم تا درک آن برای همه افراد راحت باشد.
تالاب هورالعظیم از ذخایر ارزشمند محیط زیست محسوب میشود و تمام شال آب و گیاهش برقرار بوده به همین دلیل هم زیستگاه مناسبی برای گونه‌های مختلف جانوری به حساب می‌آید. با شروع فصل پاییز، هزاران پرنده از نیمکره شمالی در مسیر مهاجرت خود به آب‌های گرم جنوب در آب‌های هورالعظیم فرود می‌آیند و تا پایان زمستان در این منطقه می‌مانند. بنابراین یکی از اهمیت‌های تالاب هورالعظیم، تنوع زیستی آن است. همین تنوع زیستی می‌تواند در زندگی و اقتصاد مردم آن منطقه هم تأثیر بگذارد.
اهمیّت دیگر این منطقه این است که این تالاب جزو پیت لندها (peatland) هم به شمار می‌رود؛ «پيت» مخلوط ناهمگنی از مواد و بقايای گياهی كم و زياد تجزيه شده است كه عمدتا در محيط اشباع از آب و فقدان اكسيژن به وجود مي‌آيد. هورالعظيم هم جزو همين تيپ تالاب‌هاست. اين نوع از تالاب‌ها به انبارهای تثبيت كربن هم معروفند و يكی از ارزش‌های تالاب‌ها به همين دليل تثبيت كربن مربوط میشود.
پوشش گیاهی تالاب هورالعظیم
با توجه به اینکه پوشش گیاهی و جانوری این تالاب جزء بسیار مهمی از آن به شمار می‌روند لازم است با پراکندگی انواع گیاهان و جانوران تالاب آشنا شویم. بخش وسیعی از هور را پوشش گیاهی نی (Phragmites-australis) پوشانده است. ریشه این گیاه در زیر خاک و گل تالاب و ساقه‌اش در بخشهای پرتراکم هور قرار دارد و 7 متر بالاتر از سطح آب دیده میشود.
گیاهان دیگر این تالاب لوئی (Typha angustifolia) و نیلوفر آبی (Nymphaea sp) است و در انشعابات کرخه و اطراف هور، درختان پده و گز به چشم می‌خورند. اگر بخواهیم از گیاهان کف‌زی هور نام ببریم عبارتند از: نی، جگن (چولان)، لوئی، بردی، تیره تیزک و گیاهان شناور عبارتند از: گیاهان قهوه‌ای سبزینه‌دار-تیره گل میمونی و سایر گیاهان که ریشه‌شان در آب است و به صورت شناور روی سطح آب زندگی می‌کنند.
پوشش جانوری تالاب هورالعظیم
با توجه به تنوع جانوری که در این تالاب وجود دارد، مهمترین گونه‌ها را در این بخش مطرح می‌کنیم:
1. پستانداران: تنوع پستانداران این تالاب محدود است امّا این پستانداران تاثیرات عمیقی روی ساختار زندگی انسان‌های آنجا دارند که معروف‌ترینشان عبارتند از:
گراز
گربه جنگلی
شغال
روباه
شنگ (سگ آبی)
رودک عسل‌خوار
2. پرندگان: تالاب‌ها همانطور که پیشتر هم گفته‌ایم، از مهمترین و حیاتی‌ترین زیستگاه‌های پرندگان محسوب می‌شوند. در این تالاب هم انواع گوناگونی از پرنده مشاهده میشود. همچنین تعدادی از این پرنده‌ها جزو گونه‌های کمیاب هستند مثل میوه‌خور، اکراس آفریقایی، عروس غاز، غاز پیشانی سفید کوچک و اردک مرمری. در مجموع گونه‌های مهم پرنده در این تالاب عبارتند از:
اردک مرمری
اکراس آفریقایی
غاز خاکستری
اردک کله سبز
عروس غاز
قو گنگ
باکلان
باکلان کوچک
آنقوت
تنجه
انواع پلیکان
انواع حواصیل
فلامینگو
دراج
3. ماهیان: حدود بیش از 12 گونه ماهی در این منطقه زندگی می‌کنند که عبارتند از:
بنی
شیربت
کپور معمولی
حمری
گطان
4. خزندگان: عمده‌ترین خزندگان هور العظیم عبارتند از:
لاک پشت فراتی
لاک پشت خزری
سخن آخر
هجوم گونه مهاجم تیلاپیا زیلی به تالاب‌های استان خوزستان از جمله تالاب هورالعظیم، صید بیش از حد ماهیان، صید ماهی با شوکر برقی، خشک‌کردن بخش‌هایی از تالاب و رعایت نکردن حق آبه زیست محیطی و همچنین ساخت سدهای متعدد روی شاخه‌های مختلف رودخانه کرخه از مشکلات اصلی این تالاب است که ریشه اصلی تمام این مشکلات، نبود رویکرد مدیریت اکوسیستم محور در حوضه آبخیز کرخه که تالاب هورالعظیم در انتهای آن قرار گرفته است. علاوه بر این‌ها، همچنین رعایت نکردن حق آبه زیست محیطی و نبود وجود الگوی کشاورزی مناسب با شرایط اقلیمی مناطق مختلف این حوضه آبخیز باعث شده که مشکلات بسیار حادی را در روزهای اخیر در تالاب هورالعظیم شاهد باشیم.
از طرفی می‌دانیم که تالاب‌ها زیستگاه‌های مهم حیاتی هستند و آسیب آنها در اکوسیستم منطقه مشکل ایجاد می‌کند، بنابراین امیدواریم هر چه سریع‌تر مشکلات این تالاب مهم و حیاتی در استان خوزستان بررسی شود و شرایطش بهبود پیدا کند، زیرا می‌دانیم چنین آسیب‌هایی ممکن است به قیمت مرگ این تالاب حیاتی منجر شود.
تألیف: لست سکند
منبع: خبرگزاری مهر، سازمان حفاظت محیط زیست خوزستان، روزنامه اعتماد
