سفر که می‌کنیم دلمان می‌خواهد حتّی بدون حضور راهنما یا فردی که جزئیات بناها را برایمان توضیح دهد، چیزهایی هم بفهمیم و بازدیدمان صرفا به کیف بصری و تعریف از شکوه و زیبایی‌اش ختم نشود. بدون شک برای فردی که تخصصش معماری و هنر نباشد، یاد گرفتن اطلاعات جزیی درباره این مسائل سخت باشد امّا یاد گرفتن بعضی نکات، هم به راحتی در ذهنمان ماندگار میشود و هم هنگام سفر برای درک بهتر به ما کمک می‌کند. مثلا اگر علاقمند به بازدید از بناهای معماری باشید، کمی اطلاعات درباره کاشی‌ها باعث میشود بیش از قبل دقیق شوید و به جزئیات هنری که در آنها به کار رفته است دقت کنید.
به همین دلیل هم قصد داریم در این متن چند نوع کاشی را که در بیشتر بناهای ایرانی استفاده شده است، بررسی کنیم تا آنها را بهتر تشخیص دهیم. تشخیص اینکه یک بنا از چه نوع کاشی و مصالحی استفاده کرده حتّی در تعیین تاریخ حدودی بنا هم به ما کمک می‌کند، زیرا در هر دوره، مصالحی برای ساخت بناها به کار می‌روند که ممکن است در دوره‌های پیشین نبوده باشند یا دوره‌های بعدش چندان استفاده نشود.
کاشی چیست؟
کاشی در واقع خشت‌های پخته لعابی است که امروزه برای تزئین بناها به کار می‌روند. امّا اگر بخواهید بدانید چطور هنرمندان به این سبک هنری دست پیدا کردند، باید ریشه آن را در سفالگری و استفاده از خشت پخته جستجو کنیم که حتّی به هزاران سال پیش برمی‌گردد. گفته شده در مصر کاشی‌های رنگی پیدا شده که قدمتشان به 4700 سال پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد. امّا تاریخچه کاربرد آجر لعابدار را فعلا به زمان بابلیان (هزاره دوم پیش از میلاد) نسبت می‌دهند. ایرانیان هم از همسایگانشان شیوه سفالگری و کاشی‌سازی آموختند و بر اساس آن سبک خودشان را ایجاد کردند.نمونه‌هایی از کاشی سازی‌های اولیه را در تخت جمشید و کاخ هخامنشیان می‌توانیم ببینیم.
در دوره اسلامی که هنرهای ایرانی به اوج خودشان می‌رسند، کاشی هم وارد سبک‌های تازه‌ای میشود. به دوره صفویان که می‌رسیم به دلیل تاکید بر تزیینات در معماری، با تزیینات بی‌بدیل بناها با کاشی روبه‌رو می‌شویم؛ مثل مساجد پر تزیین اصفهان که چشم هر بیننده‌ای را به خودش خیره می‌کند.
در ادامه انواع کاشی را به اختصار بررسی می‌کنیم تا بهتر آنها را بشناسیم.
کاشی زرّین فام
منظور از کاشی زرین فام، کاشی‌هایی است که به رنگ طلایی یا سبز تهیه می‌شوند. کاشی‌های زرین فام محکم هستند و درجه پخت کمتری دارند. روی کاشی را با لعاب سفید قلع می‌پوشانند و بعد از حرارت دادن آن را با کلراید فلزات نقاشی می‌کنند. در نهایت آن را در کوره قرار می‌دهند تا زمانی که نزدیک ذوب شدن باشد. دود که در کوره ایجاد میشود، موقع احیاء و ایجاد نقوش قهوه‌ای است که بعد طلایی و سبز میشود. گفته شده این کاشی بیشتر در کاشان، ری، گرگان، ساوه و نیشابور تهیه می‌شده است.
کاشی معرّق
کاشی معرق به قطعه‌های بزرگ و کوچک بریده شده می‌گویند که بر اساس طرح، با نقش‌ها و رنگ‌های مختلف تراشیده شده و آنها را کنار هم قرار می‌دهند و در نهایت به شکل قطعه‌ای بزرگ درمی‌آید. این سبک کاشی از گذشته بین اروپاییان به موزاییک معروف بوده. (البته تفاوت‌هایی هم دارند)
در کاشی معرق معمولا از رنگ‌های سفید، آبی تیره، فیروزه‌ای، سبز و پرتقالی استفاده میشود. کارگاه‌های تولید این کاشی معمولا در اصفهان، مشهد و تا حدودی تهران اشاره کرد.
کاشی معقلی
کاشی‌های مُعَقلی از ابعاد بسیار کوچک تهیه می‌شوند و از پهلوی هم قرار گرفتن این کاشی‌های کوچک، کار معقلی انجام میشود. گاهی این کاشی‌ها با آجر ترکیب می‌شوند که این کار باعث جلوگیری از انبساط و انقباض کاشی‌ها در سرما و گرما میشود در نتیجه از پریدن و خرد شدن لعاب کاشی، جلوگیری میشود.
در کاشی کاری معقلی از انواع خطوط مستقیم در محورهای عمودی و افقی و گاه خطوط مورب با زاویه 45 درجه و شطرنجی استفاده می‌کنند. معمولا اگر قرار باشد خطوط کوفی بنایی در تزیین به کار رود، همراه آن از کاشی معقلی استفاده می‌کنند.
کاشی بنایی
این سبک کاشی در عصر صفویان به کمال خودش رسید. کاشی بنایی طرح‌های هندسی دارد و از تلفیق اشکال هندسی با مساحتی 4 تا 8 ساخته میشود. طرح‌های کاشی بنایی شبیه خاتم است با این تفاوت که در خاتم فقط شکل‌های مثلث است امّا در کاشی بنایی هم مثلث و هم مربع به کار می‌رود. هر کدام از طرح‌های کاشی بنایی برای خودشان اسم و رسمی دارند؛ مثلا معروفترینشان «کند و کلیل» است.
این سبک کاشی هم مانند کاشی معرق ساخته میشود.
کاشی مینایی
این کاشی با طرح‌های اسلیمی، ختایی و گیاهی معمولا تزیین میشود. بیشتر آبی رنگ است و در بناهای قدیمی‌تر معمولا دیده میشود. استفاده از آن در نمای بیرون بنا متداول بوده است.
کاشی هفت رنگ
کاشی هفت رنگ از سبک‌های معاصر کاشی است که دوره قاجار بسیار پر کاربرد بود. گفته شده این سبک کاشی به تاثیر از مسیر مدرنیته ایران ایجاد شده و کیفیت کمتری هم به نسبت کاشی‌های قبلی دارد.
این کاشی از تلفیق خشت‌های ظریف و لعاب‌داری که هر کدام قسمتی از یک طرح کلی هستند، ایجاد میشود. اندازه کاشی‌های هفت رنگ 15 در 15 است و هفت رنگ متداول آن عبارتند از: لاجوردی، فیروزه‌ای، قرمز، زرد، حنایی، سفید و سیاه. گفته شده اصفهان، مشهد و تا حدودی تهران از مراکز تهیه این کاشی‌های هفت‌رنگ هستند.
سخن آخر
شناخت درباره انواع کاشی بدون شک دقتمان را در بازدید از بناها بیشتر می‌کند. گر چه مطلب به همینجا ختم نمی‌شود و هر کدام از این کاشی‌ها داستان‌های طولانی برای تعریف کردن دارند امّا همین قدر اطلاعات هم به ما کمک می‌کند که این بار نگاه گذری به هنر هنرمندان قدیمی نداشته باشیم و با نگاه دیگری به این مهارت ارزنده خیره شویم.
تألیف: لست سکند
منبع: دایره المعارف صنایع دستی، دایره المعارف فارسی
