همه چیز درباره نقاشی مونا لیزا و ماجراهایش

 بیش از 500 سال پیش، هنرمندی نابغه، بانویی را به تصویر کشید که یکی از بحث‌انگیزترین آثار هنری جهان شد. همه چیز دربارۀ این بانو مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. از زیبایی ظاهری‌اش تا لبخند اسرارآمیز و چشم‌هایی که درعین معصومیت، شیطنتی نهفته دارند. شاید در زمان خلق این اثر، به ذهن لئورنادو داوینچی خطور نمی‌کرد که تابلوی مونا لیزا، روزی چنان مشهور ‌شود که کارشناسان قادر نباشند برای آن نرخ تعیین کنند، اما چنین شد و امروز مونا لیزا یکی از باارزش‌ترین و در عین حال پربازدیدترین نقاشی‌های جهان است. اثری که همواره در دنیایی از اسرار و رموز و حدسیات بوده است.   

مونا لیزا کوتاه شدۀ مادونا لیزا به معنی «بانوی من لیزا» است. در نتیجه، نوشتار درست این کلمه در انگلیسی Monna Lisa است و Mona Lisa غلط مصطلحی است که جای نوشتار درست را گرفته است. البته این تابلو را به نام لبخند ژاکوند هم می‌شناسند که علت آن در بخش‌های بعدی، توضیح داده خواهد شد.

مادونا لیزا که بود؟

هویت اصلی مادونا لیزا، سوژۀ این نقاشی، یکی از دلایل شهرت این تابلو است. در واقع، هیچ قطعیتی دربارۀ هویتِ بانوی در تصویر وجود ندارد. آنچه مطرح شده، حدسیات و نظریاتی است که کارشناسان و متخصصین اعلام کرده‌اند. بعضی از این نظریات اعتبار بیشتر و برخی اعتبار کمتری دارد. در این بخش نظریاتی را می‌بینید که بیشترین اعتبار را میان اهالی هنر کسب کرده است.

در نوشتۀ زندگی‌نامه‌نویسِ مشهور ایتالیایی، جیورجیو وازاری (Giorgio Vasari)، می‌خوانیم که تاجری به نام فرانچسکو دی بارتولومیو دِل ژوکوندو (Francesco di Bartolomeo del Giovando) این تابلو را سفارش داده است. او از داوینچی خواسته تا لیزا گراردینی (Lisa Gherardini)، همسرش، را نقاشی کند. با توجه به اینکه نام دوم تابلو دِل ژوکوندا است، این نظریه اعتبار بیشتری گرفت. به پشتوانۀ این نظریه است که تابلو «لبخند ژاکوند» نیز نامیده شد.

مشکل اینجاست که در زمان مرگ داوینچی، تابلو در استدیوی او بوده است. در نتیجه، این سوال پیش می‌آید که اگر این اثر سفارشی بوده، چرا به دِل ژوکوندو تحویل داده نشده است؟ دانشمندان تلاش کردند با پیدا کردن لیزای واقعی و استفاده از آزمایش‌ها و اسنکن‌های مدرن، چهرۀ او را بازسازی و با نقاشی داوینچی مقایسه کنند. متاسفانه، این تلاش‌ها هنوز به جایی نرسیده و نتایج قابل توجهی نداشته است.

دو نظریۀ معروف دیگر در این زمینه وجود دارد که همه‌گیری و محبوبیت نظریه اول را ندارند. برخی معتقدند که مونا لیزا، تصویر مادر لئوناردو داوینچی است. یکی از طرفداران این نظریه، زیگموند فروید، عصب‌شناس و روانشناسِ مشهور اتریشی است. فروید معتقد است لبخند مونا لیزا، تصویری از ناخودآگاه داوینچی و انعکاسی از لبخندِ مادر نقاش است. دیگران معتقدند که اثر، تصویرِ خود نقاش است که در چهرۀ زنی پنهان شده. شباهت ویژگی‌های ظاهریِ داوینچی با مونا لیزا، به این نظریه اعتبار داده است. البته هیچ قطعیتی برای هیچ کدام از این نظریات وجود ندارد.

داوینچی جادوی دِل ژاکوندا را آغاز می‌کند

داوینچی به تصویر کشیدن «بانوی من لیزا» را در سال 1503، آغاز کرد. در این زمان، او 51 ساله بود. به پایان رساندن آن اما تا سال 1519 که داوینچی از دنیا می‌رود، ادامه داشته است. آنچه مشخص است، داوینچی در طول این 16 سال، همواره تغییراتی را در تابلو اعمال می‌کرده. لایه‌های مختلفِ رنگی و تفاوتِ سبک که مشخصۀ سال‌های واپسین این هنرمند است، بهترین گواه این ادعا است.

این تابلو به جای بوم، روی چوب کشیده شده و داوینچی از رنگ و روغن استفاده کرده است. مونا لیزا نمادی از نبوغ داوینچی در محوکاری (sfumato) است. محوکاری، روشی در برجسته‌نمایی است و هنرمندانی که از این روش استفاده می‌کنند، حدود قاطع نداشته و با رنگ‌سایه‌ها، حدود را مشخص می‌کنند. به علاوه، سه‌رخ نشستنِ سوژۀ نقاشی، ابداعِ داوینچی بوده و پیش از آن مشاهده نشده است. اگر تصویر را به تنهایی ببینید، احساس می‌کنید که تابلوی بزرگی پیش روی شماست. این درحالی است که تابلو تنها 77 در 53 سانتی متر است و 8 کیلوگرم وزن دارد.  

سفری که از ایتالیا آغاز و به فرانسه ختم شد

همان طور که گفته شد، داوینچی این کار را در سال 1503 آغاز کرد. در این تاریخ، داوینچی در ایتالیا زندگی می‌کرد اما جزو نقاشان دربار فرانسه هم بود. بعد از مرگ داوینچی، پادشاه فرانسوای اول، پادشاه فرانسه، مونا لیزا را از شاگردان این هنرمند خریداری می‌کند. از آن تاریخ، مونا لیزا، بخشی از مجموعۀ آثارِ هنریِ دربار فرانسه می‌شود. بعد از انقلاب فرانسه، انقلابیون مونا لیزا و باقی آثار ارزشمند را مصادره می‌کنند. قبل از اینکه این اثر را به موزۀ لوور بسپارند، این تابلو در اتاق خواب ناپلئون قرار داشته. 

چطور می‌توان به حضور مونا لیزا رسید؟

اگر می‌خواهید تابلوی مونا لیزا یا لبخند ژاکوند را ببینید، باید به پاریس رفته و از موزۀ لوور بازدید کنید. مونا لیزا در لوور اتاق شخصی خود را دارد. البته به دلیل تعداد بالای بازدیدکنندگان، شما فقط سی ثانیه فرصت دارید تا از تابلو لذت ببرید. هرچند که آمارهای موزه نشان می‌دهد، بازدیدکنندگان به طور میانگین 15 ثانیه برای تابلو وقت می‌گذارند. تا قبل از همه‌گیری کوید19 و محدود شدن سفرها، مونا لیزا روزانه بیش از 1500 بازدیدکننده داشت. با اینکه در این موزه بیش از 6000 تابلوی نقاشی وجود دارد اما تقریبا 90 درصد بازدیدکنندگان سراغ مدونا لیزا می‌روند.

سرقتی که به شهرت انجامید

مونا لیزا یک اثر هنری ارزشمند است و در این ارزش هیچ شکی نیست. با وجود اینکه تا سال 1911، مونا لیزا یکی از آثارِ مهمِ موزۀ لوور بود، اما در این سال اتفاقی افتاد که سرنوشت تابلو را تغییر داد. در این سال بود که تابلو به راحتی از موزه لوور دزدیده شد. جالب اینجاست که 48 ساعت طول کشید تا مسئولان موزه متوجه ناپدید شدن آن شوند. پس از این اتفاق، مدیرِ بخشِ نقاشی‌های موزه استعفا داد و پیکاسویِ نقاش و آپولینرِ شاعر که جزو مظنونینِ سرقت تابلو بودند، دستگیر شدند. پیکاسو سابقۀ خرید و فروش آثار هنری داشت و به همین دلیل جزو مظنونین بود. البته، طولی نکشید تا هر دو هنرمند مدتی بعد آزاد شدند.

دو سال از سرقت گذشت و هیچ سرنخی از تابلو پیدا نشد، تا اینکه در ایتالیا، یک دلال هنری با مسئولین تماس گرفت و اعلام کرد که شخصی سعی کرده تابلوی مونا لیزا را به او بفروشد. مسئولین به سرعت وارد عمل شده و سارق دستگیر شده و هویتش فاش می‌شود. وینچنزو پروگیا (Vincenzo Peruggia) یک ایتالیایی‌ِ ساکن فرانسه بود که برای مدت کوتاهی در موزه لوور کار می‌کرده است. وینچنزو برای آثار هنری محفظۀ شیشه‌ای می‌ساخته. یکی از این تابلوها مونا لیزا بود. وینچنزو با همکاری دو نفرِ دیگر، شبانه تابلو را برداشته و در کمدی پنهان می‌کنند. آنها روز بعد و درست جلوی چشم همۀ بازدیدکنندگان و کارمندان، بدون اینکه کسی متوجه شود، تابلو را از موزه خارج می‌کنند.

پس از پیدا شدن، مونا لیزا در موزه‌های مختلف در ایتالیا به نمایش درآمد و سپس به فرانسه تحویل داده شد. داستان سرقت و گم شدنِ 2 سالۀ تابلو باعث شد که مونا لیزا بیش از پیش مشهور شود.

مونا لیزا برای مدتی ممنوع الخروج می‌شود

بعد از حادثۀ سرقت، مسئولین موزه به هیچ وجه حاضر نبودند، حتّی برای لحظه‌ای، تابلو را از موزه خارج کنند. اما جنگ جهانی و نگرانی برای امنیت موزه باعث شد تا در طول جنگ آن را به مکان امنی در حومۀ شهر پاریس منتقل کنند. پس از آن هم، در سال 1963 و به درخواست ژاکلین کندی (Jacqueline Kennedy)، تابلو برای نمایش در موزۀ متروپولیتن به آمریکا برده می‌شود. مونا لیزا، 6 هفته در این موزه به نمایش گذاشته شد و روزانه 40 هزار نفر بازدیدکننده داشت. تابلو یک بار دیگر در سال 1974 برای نمایش به ژاپن و روسیه فرستاده شد.

به دِل ژاکوندا حمله می‌شود

در مدتی که مونا لیزا در لوور به نمایش گذاشته شده، بارها مورد حمله قرار گرفته است. البته به دلیل شیشۀ محافظتی این حملات صدمۀ زیادی به تابلو وارد نکردند اما در هر حال باعث شدند که مسئولین موزه، وقت و هزینۀ بیشتری برای ایمن‌تر کردن شرایط نگهداری تابلو صرف کنند. امروز، محفظۀ نگهداری تابلو، از شیشۀ ضدگلوله ساخته شده و نفوذ در آن بسیار سخت است.

اولین بار در سال 1965، فردی به روی تابلو اسید می‌پاشد. چند هفته بعد، فرد دیگری با سنگ به آن حمله می‌کند. در سال 1974 هم، زنی با اسپری قرمز به محفظه حمله می‌کند تا به نحوه نصب تابلو که باعث می‌شد معلولین نتوانند تابلو را ببینند، اعتراض کند. البته نباید حملۀ سال 2009 را فراموش کرد. زنی روس، که با مهاجرتش به فرانسه مخالفت کرده بودند، یک لیوان به سمت مونا لیزا پرتاب کرد.

نکاتی جالب دربارۀ مونا لیزا

• مالکیت این تابلو با دولت فرانسه است و طبق حقوق مالکیت این کشور، نمی‌توان آن را خرید یا فروخت.
• در سال 1852، هنرمندی فرانسوی به نام Luc Maspero برایِ زن اسرارآمیزِ این تابلو خودکشی کرد. او خود را از طبقۀ چهارمِ هتل محل اقامتش بیرون انداخت. در نامۀ خودکشی نوشته شده: "سالهاست که ناامیدانه با لبخند او زندگی می‌کنم، دیگر ترجیح می‌دهم بمیرم."
• از زمان نمایش در لوور، مونا لیزا، نامه‌های عاشقانۀ بسیاری دریافت کرده است. او امروز صندوق پستی خاص خود را دارد و نامه‌های عاشقانه، به آدرس شخصی‌اش ارسال می‌شوند.

• مونا لیزا، ابرو و مژه ندارد که باعث شده بود برخی اثر را نیمه تمام بدانند. البته که ابروها و مژه‌های کمرنگ، در روزگاری که داوینچی زندگی می‌کرده، مد به حساب می‌آمده. با پیشرفت دستگاه‌های اسکن، کارشناسان متوجه شدند که مونالیزا قبلا مژه و ابروهای روشنی داشته که احتمالا در مرمت‌ها و پاکسازی‌های انجام شده پاک شده است.
• در سال 1910، فرد دیگری جلوی تابلوی مونا لیزا اقدام به خودکشی کرد.
• در تحلیل صورت مونا لیزا مشخص شده است که او 83 درصد خوشحال است و 9 درصد نفرت و 2 درصد عصبانیت در چهره‌اش دیده می‌شود.
• در دنیا پدیده‌ای به نام توهم مونا لیزا وجود دارد که باعث می‌شود احساس کنید چشم‌های شخصیتِ داخل نقاشی، حرکت شما را دنبال می‌کند.

تابلوی مونا لیزا، اثری شگفت‌انگیز و شاهکار است که منبع الهام هنرمندان بسیاری بوده. هرچند که هیچ کس نمی‌تواند منکر ارزش هنری این اثر شود، اما شاهکارهای هنری بی‌شماری هستند که هیچ کدام به اندازۀ این بانوی مسحورکننده، مشهور نیستند. عوامل بسیاری در این شهرت تاثیر دارد که ارزش هنری آن، فقط بخشی از این عوامل است. داستان این تابلو از زمانی که خلق شد تا به امروز، به اندازۀ ارزش هنری آن، مورد توجه بوده است و مونا لیزا را به یکی از جنجالی‌ترین و پرطرفدارترین آثار هنری دنیا تبدیل کرده است.

 

تألیف: لست‌سکند